Thu, 21 November 2024
Your Visitor Number :- 7253272
ਗੁਜਰੀ ਮਰਦੀ ਨਹੀਂ -ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ
Posted on:- 07-04-2013
ਸੰਨ 2000 ਦੀ ਆਮਦ ਦੀ ਗਲੋਬਲੀ ਛਣਕਾਟ ਨੂੰ ਗੁਜ਼ਰਿਆਂ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ। ਬਾਕੀ ਸੰਸਾਰ ਵਾਂਗ, ਟਰਾਂਟੋ ਵਾਸੀ ਵੀ ਨਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਤੇ ਧੂਮ-ਧੜੱਕੇ ਨੂੰ ਮਾਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਿਜ ਵੱਲ ਪਰਤ ਆਏ ਸਨ। ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ, ਛੱਤਾਂ ਤੇ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਪਹਿਰਾ ਦੇਂਦੇ, ਰੁੰਡ-ਮਰੁੰਡ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ, ਲਾੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਸਜਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰੰਗੀਨ ਲਾਈਟਾਂ, ਗੱਤੇ ਦੇ ਬਕਸੇ ਵਿੱਚ ਗੁੰਝਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ, ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਸਮੈਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਬਜ਼ਾਰਾਂ 'ਚ, ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੋਂ ਦੀ, ਇੱਕ ਬਾਹੀ ਦੇ ਖੰਭਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਖੰਭਿਆਂ ਤੀਕ ਲਟਕਾਈਆਂ, ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਭੁਕਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਘਣੀਆਂ ਲੜੀਆਂ ਬੁੱਢੀ ਮੱਝ ਦੇ ਪਿਚਕੇ ਹੋਏ ਥਣਾਂ 'ਚ ਵਟ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਕੰਮ ਤੋਂ ਹੋਈਆਂ ਜੁਲਾਈ-ਅਗਸਤ ਦੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸੁਵੱਖ਼ਤੇ ਉੱਠ ਕੇ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨਾਲ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਮੇਰੀ ਸੱਜੀ ਵੱਖੀ ਚ ਸੂਈ ਚੁਭਣ ਵਰਗਾ ਦਰਦ ਟਪਕਣ ਲੱਗਾ। ਪੰਜ ਕੁ ਮਿੰਟਾਂ 'ਚ ਹੀ, ਸੂਈ ਦੀ ਉਹ ਚੋਭ, ਕੰਡਿਆਲ਼ੀ ਮਧਾਣੀ 'ਚ ਬਦਲ ਕੇ, ਮੇਰੇ ਜਿਸਮ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਰਿੜਕਣ ਲੱਗੀ। ਮੇਰੇ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਵੱਖੀ ਦੇ ਉਸ ਤਿੱਖੇ ਦਰਦ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਆਂਡੇ ਵਾਂਗ ਫੈਂਟ ਸੁੱਟਿਆ।
ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਾਰਡ 'ਚ ਮੇਰਾ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ, ਨਰਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੇਟਿੰਗਰੂਮ ਵੱਲ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਵੱਖੀ ਉਤਲੇ ਦਰਦ ਵਾਲ਼ੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਸਨ।
ਵੱਡ-ਅਕਾਰੀ ਵੇਟਿੰਗਰੂਮ ਵਿੱਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ, ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਢੋ ਲਾਈ ਖਲੋਤੇ, ਬੇਚੈਨ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਮਲਾਈਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਪਲ ਕੁ ਲਈ ਉੱਲਰੀਆਂ ਤੇ ਮੁੜ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਦਰਦ 'ਚ ਗੁਆਚ ਗਈਆਂ। ਮੈਂ ਲੜਖੜਾਉਂਦੀ ਨਜ਼ਰੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ‘ਜੀ ਆਇਆਂ' ਉੱਭਰਨ ਦੀ ਰਤਾ ਵੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੈਰ ਘੜੀਸਦਾ-ਘੜੀਸਦਾ, ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਖੂੰਜੇ 'ਚ, ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਹੀ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ।
ਵੱਖੀ ਦਾ ਦਰਦ ਹਰ ਪਲ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਵੱਖੀ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਘੁੱਟਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਮੱਥਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਫ਼ਰਸ਼ ਵੱਲ ਝੁਕ ਜਾਂਦਾ, ਤੇ ਮੇਰਾ ਧੜ ਖ਼ੁਦ-ਬਖ਼ੁਦ ਮੂੰਗਲੀ ਵਾਂਗ ਗੇੜਾ ਖਾਣ ਲੱਗਦਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਲਮਕਵੇਂ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਨਿਕਲਦੀਆਂ, ਮੇਰੀਆਂ ‘ਊ...ਫ਼, ਊ...ਫ਼' ਦੀ ਦਬਵੀਆਂ ਹੂਕਾਂ ਤੇ ਪੀੜ ਨਾਲ ਮਾਰੂਥਲ ਹੋ ਗਏ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਰੀਜ਼ ਅੰਦਰਲੀ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ ਨਰਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋ ਰਹੇ।
ਕੰਮ ਤੋਂ ਹੋਈਆਂ ਜੁਲਾਈ-ਅਗਸਤ ਦੀਆਂ ਸਾਲਾਨਾ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸੁਵੱਖ਼ਤੇ ਉੱਠ ਕੇ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨਾਲ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਮੇਰੀ ਸੱਜੀ ਵੱਖੀ ਚ ਸੂਈ ਚੁਭਣ ਵਰਗਾ ਦਰਦ ਟਪਕਣ ਲੱਗਾ। ਪੰਜ ਕੁ ਮਿੰਟਾਂ 'ਚ ਹੀ, ਸੂਈ ਦੀ ਉਹ ਚੋਭ, ਕੰਡਿਆਲ਼ੀ ਮਧਾਣੀ 'ਚ ਬਦਲ ਕੇ, ਮੇਰੇ ਜਿਸਮ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਰਿੜਕਣ ਲੱਗੀ। ਮੇਰੇ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਵੱਖੀ ਦੇ ਉਸ ਤਿੱਖੇ ਦਰਦ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਆਂਡੇ ਵਾਂਗ ਫੈਂਟ ਸੁੱਟਿਆ।
ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਾਰਡ 'ਚ ਮੇਰਾ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ, ਨਰਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੇਟਿੰਗਰੂਮ ਵੱਲ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਵੱਖੀ ਉਤਲੇ ਦਰਦ ਵਾਲ਼ੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਸਨ।
ਵੱਡ-ਅਕਾਰੀ ਵੇਟਿੰਗਰੂਮ ਵਿੱਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ, ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਢੋ ਲਾਈ ਖਲੋਤੇ, ਬੇਚੈਨ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਮਲਾਈਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਪਲ ਕੁ ਲਈ ਉੱਲਰੀਆਂ ਤੇ ਮੁੜ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਦਰਦ 'ਚ ਗੁਆਚ ਗਈਆਂ। ਮੈਂ ਲੜਖੜਾਉਂਦੀ ਨਜ਼ਰੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ‘ਜੀ ਆਇਆਂ' ਉੱਭਰਨ ਦੀ ਰਤਾ ਵੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੈਰ ਘੜੀਸਦਾ-ਘੜੀਸਦਾ, ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਖੂੰਜੇ 'ਚ, ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਹੀ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ।
ਵੱਖੀ ਦਾ ਦਰਦ ਹਰ ਪਲ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਵੱਖੀ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਘੁੱਟਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਮੱਥਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਫ਼ਰਸ਼ ਵੱਲ ਝੁਕ ਜਾਂਦਾ, ਤੇ ਮੇਰਾ ਧੜ ਖ਼ੁਦ-ਬਖ਼ੁਦ ਮੂੰਗਲੀ ਵਾਂਗ ਗੇੜਾ ਖਾਣ ਲੱਗਦਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਲਮਕਵੇਂ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਨਿਕਲਦੀਆਂ, ਮੇਰੀਆਂ ‘ਊ...ਫ਼, ਊ...ਫ਼' ਦੀ ਦਬਵੀਆਂ ਹੂਕਾਂ ਤੇ ਪੀੜ ਨਾਲ ਮਾਰੂਥਲ ਹੋ ਗਏ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਰੀਜ਼ ਅੰਦਰਲੀ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ ਨਰਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋ ਰਹੇ।
ਪੰਜੀਂ-ਸਤੀਂ ਮਿੰਟੀਂ, ਕਚਿਹਰੀ 'ਚ ਤਰੀਕ ਭੁਗਤਣ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਵਜਦੀ ‘ਵਾਜ' ਵਾਂਗੂੰ, ਰੀਸੈਪਸ਼ਨ ਡੈਸਕ ਤੋਂ ਜਿਉਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਅਵਾਜ਼ਾ ਉੱਭਰਦਾ, ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੈੱਡ 'ਤੇ ਦੇਖਣ ਦਾ ਤਸੱਵਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ: ਪੀੜ ਰਤਾ ਕੁ ਮੱਠੀ ਹੋਈ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ, ਤੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ, ਲਗਾਤਾਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਤੌਣੀਆਂ ਤੋਂ, ਪਲ ਕੁ ਲਈ, ਕੁੱਝ ਕੁ ਰਾਹਤ ਮਿਲਦੀ ਜਾਪਦੀ।
ਮੇਰੀਆਂ ਬੁਝ-ਬੁਝ ਜਗਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਬੇਚਾਰਗੀ ਨੂੰ ਨਾ ਸਹਾਰਦੀ ਹੋਈ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ ਤੋਂ ਨੈਪਕਿਨ ਨਾਲ ਤ੍ਰੇਲੀਆਂ ਪੂੰਝਦੀ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ, ਅਚਾਨਕ ਹੀ, ਰਿਸੈਪਸ਼ਨ ਡੈਸਕ 'ਤੇ ਜਾ ਧਮਕੀ!
ਮੇਰਾ ਹਸਬੰਡ ਦੋ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਪੀੜ ਨਾਲ ਤੜਫ਼ ਰਿਆ ਹੈ; ਨਾ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਦਰਦ ਮਾਰ ਗੋਲ਼ੀ ਉਸ ਦੀ ਜੀਭ 'ਤੇ ਧਰਦੇ ਓਂ!
ਤੁਹਾਡੇ ਹਸਬੰਡ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਢੇਰ ਹਮਦਰਦੀ ਐ, ਰੀਸੈਪਸ਼ਨ-ਨਰਸ ਆਪਣੀ ਲੰਬੂਤਰੀ ਠੋਡੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਬੋਲੀ। ਸਾਨੂੰ ਪਤੈ ਪਈ ਉਹ ਅਸਹਿ ਪੀੜ ਨਾਲ ਤੜਫ਼ ਰਿਹੈ, ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਬਗ਼ੈਰ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਿੱਪ ਵੀ ਨੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਦਰਦ-ਮਾਰ ਗੋਲ਼ੀ। ਸੌਰੀ, ਮੈਡਮ, ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਹੀ ਉਡੀਕਣੀ ਪੈਣੀ ਐ।
ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਖ਼ਿਰ ਆਵੇਗੀ ਕਦੋਂ?
ਉਸ ਦੀ ਵਾਰੀ? ਨਰਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚਮਕਾਇਆ। ਉਹ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵਾਰੀ ਸਿਰ ਹੀ ਆਵੇਗੀ!
ਪਰ ਆਹ ਕੀ ਪਈ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਏ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾਈ ਜਾਨੇਂ ਓਂ? ਤਿਊੜੀਆਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਕੁੜ-ਕੁੜਾਈ।
ਕਈ ਮਰੀਜ਼ ਸਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਅਟੈਂਡ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ, ਨਰਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਰਾਸ਼ੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਭਵਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ। ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਲਿਐ ਪਈ ਤੁਹਾਡੇ ਹਸਬੰਡ ਨੂੰ ਕਿਡਨੀ-ਸਟੋਨ ਦਾ ਦਰਦ ਐ, ਪਰ ਇਹ ਦਰਦ... ਗਹਿਰਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਵਜੂਦ, ਜਾਨਲੇਵਾ ਨਹੀਂ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰੀਆਂ ਕੱਟ ਕੇ ਪਹਿਲ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਅਤਿਅੰਤ ਸੰਗੀਨ ਐ: ਕਿਸੇ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦੇ ਜ਼ਖਮ ਨੁੱਚੜ ਰਹੇ ਨੇ, ਤੇ ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਦ ਪਿੰਜੀ ਜਾ ਰਿਹੈ; ਤੇ ਕਈਆਂ ਦਾ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਅਸਮਾਨੀ ਚੜਿਆ ਹੋਇਐ! ਅਜੇਹੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੈਡੀਕਲ ਮਦਦ ਦੀ ਤੁਰੰਤ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਐ।
ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਤਲਖ਼ ਮੁਦਰਾ 'ਚ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਦੀ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅੱਧੇ ਕੁ ਘੰਟੇ 'ਚ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੋਂ ਉਠਾਲ ਕੇ, ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਰੀਸੈਪਸ਼ਨ-ਡੈਸਕ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ, ਇੱਕ ਬੈੱਡ ਉੱਤੇ ਲਿਟਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਚੇਹਰਾ ਦੇਖਣਾ ਮੈਨੂੰ ਚਾਰ ਕੁ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਨਸੀਬ ਹੋਇਆ।
ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਲਾਂ 'ਚ ਹੀ ਮੇਰੀ ਵੱਖੀ ਐਕਸਰੇਅ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਕੈਮਰੇ ਛੱਲੇ ਸੀ।
ਐਕਸਰੇ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ ਕਿ ਇੱਕ ਮੋਟਾ ਸਟੋਨ, ਗੁਰਦੇ 'ਚੋਂ ਖਿਸਕ ਕੇ ਪਿਸ਼ਾਬ -ਬਲੈਡਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਨਾਲੀ ਵਿੱਚ ਨੂੰ ਖ਼ਿਸਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰਲ ਜਿਹੇ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਸਮਾਂ ਰਾਤ ਦੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਤੈਅ ਹੋਇਆ।
ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਥੀਅਟਰ 'ਚ, ਨਰਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਇੱਕ ਪੈਕਟ 'ਚੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਰਹੀ ਸੂਈ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਸੁੰਗੜਨ ਲੱਗੇ। ਸੱਜੀਆਂ ਉਂਗਲ਼ਾਂ 'ਚ ਪਕੜੀ ਸੂਈ ਨੂੰ ਨਰਸ ਨੇ ਹੁਣ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲ੍ਹਿਆਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਝਮਕ ਰਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਨਰਸ ਨੇ ਸੂਈ ਉੱਪਰ ਠੋਲਾ ਮਾਰਿਆ।
ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰ! ਉਹ ਮੁਸਕ੍ਰਾਈ। ਇਹ ਸੂਈਆਂ ਤਾਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ 'ਚ ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਰ ਚੋਭ ਚੁੱਕੀ ਆਂ। ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਚੁਭਦੀ ਸੂਈ ਮਹਿਸੂਸ ਵੀ ਨੀ ਹੋਣੀ!
ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਨਟਰਾਵੀਨਸ ਦੀ ਸੂਈ ਮਲਕੜੇ ਜੇਹੇ ਮੇਰੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਨਾੜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖਿਸਕਾਅ ਦਿੱਤੀ।
ਇੰਟਰਾਵੀਨਸ-ਸਟੈਂਡ ਤੋਂ ਲਟਕਦੀ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀ ਥੈਲੀ 'ਚ ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ ਨੇ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਹਲਚਲ ਕੀਤੀ, ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਨਾੜਾਂ 'ਚ ਭਾਫ਼ ਵਰਗਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵਗਣ ਲੱਗਾ।
ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ, ਐਨਸਥੀਯਾ ਡਾਕਟਰ, ਉਂਗਲ ਕੁ ਲੰਮੀਂ ਸਰਿੰਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੀ ਕਰ ਕੇ, ਮੁਸਕ੍ਰਾਇਆ।
ਮਿਸਟਰ ਗਿੱਲ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਗੂੜੀ ਨੀਂਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਆਂ।
ਐਮਸਥੀਯਾ ਰਾਹੀਂ ਨੀਂਦ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦਾ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਟੁੰਗਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, ਮੈਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੁਰਤ 'ਤੋਂ ਬਿਸੁਰਤੀ 'ਚ ਵੜਦਿਆਂ ਕਿੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਐ।
ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਮੁਸਕ੍ਰਾਹਟ ਵਿਚਲੀ ਤਨਜ਼ ਦਾ ਬੋਧ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਮਗਰੋਂ, ਸੁਰਤ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ।
ਸਰਿੰਜ ਦੀ ਸੂਈ, ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀ ਥੈਲੀ 'ਚੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਫੁੱਟਦੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਨਲ਼ੀ ਵੱਲ ਉੱਲਰੀ। ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਨਾਲ਼ੀ ਨੇ ਬਿਨ-ਵਿਰੋਧ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੂਈ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਿੰਜ ਦੀ ਸ਼ਾਫਟ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੇ ਦਬਾਅ ਦਾ ਹੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਸੀ ਕਿ ਤਰਲ ਐਨਸਥੀਯਾ, ਥੈਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾਲੀ ਅੰਦਰ ਤੁਪਕ-ਰਹੇ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਜਾਨ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸਕਿੰਟਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ।
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਿਹੋਸ਼ੀ ਦੀ ਬੁਕਲ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ਼ਿਆ, ਮੇਰੀਆਂ ਬੇਜਾਨ ਉਂਗਲਾਂ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਭਤੀਜਾ ਤੇ ਭਤੀਜ-ਨੂੰਹ ਮੇਰੇ ਬੈੱਡ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਬਗ਼ਲਾਂ 'ਚ ਕਰੀ ਖਲੋਤੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚੇ ਹੋਏ ਮੋਢੇ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀਆਂ।
ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਕਦੋਂ ਹੋਣੈਂ? ਭਾਰੀਆਂ-ਭਾਰੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਅਆਂ, ਮੈਂ ਬੁੜਬੁੜਾਇਆ।
ਉਹ ਤਾਂ... ਹੋ ਵੀ ਗਿਆ, ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ, ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਘੁਟਦੀ ਹੋਈ, ਘਗਿਆਈ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਬੋਲੀ।
ਅੱਛਾ? ਮੇਰੀਆਂ ਭਵਾਂ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਥਿਰਕੀਆਂ। ਕੀ ਟਾਈਮ ਐ ਹੁਣ?
ਤੜਕੇ ਦੇ... ਸਾਢੇ ਚਾਰ, ਮੇਰੇ ਭਤੀਜੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
ਹੈਂ? ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਸਿਲਵਟਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਏਨੀ ਸਵਖ਼ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਆਗੇ ਐਥੇ?
ਤਿੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਕੇ ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਕਿਰ ਗਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਲੰਮੇਰੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ।
ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ, ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਨ ਲਈ ਭਤੀਜਾ ਬੋਲਿਆ।
ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਆਪਰੇਸ਼ਨ... ਆਪਰੇਸ਼ਨ 'ਚ ਗੜਬੜ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਗੜਬੜ? ਮੇਰੀਆਂ ਭਵਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਲੱਗੀਆਂ।
ਹਾਂਅ... ਪਰ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰੋ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਨ ਬਚਗੀ, ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਦਾ ਗੱਚ ਉੱਛਲਣ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੋ ਗਿਆ।
ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਉਹ ਨਾਲੀ ਕੱਟੀ ਗਈ ਜਿਹੜੀ ਪਿਸ਼ਾਬ ਨੂੰ ਗੁਰਦੇ ਤੋਂ ਬਲੈਡਰ ਵੱਲ ਲਿਜਾਂਦੀ ਐ।
ਸਾਹ ਦਾ ਇੱਕ ਭਰਵਾਂ ਬੁੱਲਾ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ।
ਫੇਰ ਕੀ ਕੀਤਾ ਡਾਕਟਰ ਨੇ? ਮੈਂ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।
ਨਾਲ਼ੀ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਤੁਹਾਡੇ ਪੇਟ 'ਚ ਲਾਏ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕੱਟ ਨੂੰ, ਸਵਾ ਗਿੱਠ ਲੰਮਾਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
ਮੇਰਾ ਹੇਠਲਾ ਬੁੱਲ੍ਹ ਦੰਦਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਚਿੰਤਾ ਦੀਆਂ ਬਦਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਸੰਘਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਭਤੀਜਾ ਬੋਲਿਆ, ਫ਼ਿਕਰ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨੀਂ... ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਲੰਮੀਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਨਲੀ ਜੋੜ ਦਿੱਤੀ ਐ, ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਦੇ ਰਸਤਿਓਂ ਇੱਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਨਲਕੀ, ਕੱਟ ਗਈ ਨਾਲੀ ਦੇ ਜੋੜ ਅੰਦਰ ਸਪੋਰਟ ਲਈ ਖਿਸਕਾਅ ਦਿੱਤੀ ਐ।
ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਮੇਰੇ ਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਉਦਾਲੇ ਸਿਲ੍ਹ ਜਿਹੀ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜਾਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਜਾਂਘਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿਸਕਿਆ ਤਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕੱਛਾ ਗ਼ਾਇਬ ਸੀ। ਜਣਨਅੰਗ ਨੂੰ ਛੁੰਹਦਿਆਂ ਹੀ, ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲ਼ਾਂ ਤੁਰੰਤ ਕੰਬਲ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈਆਂ। ਉਂਗਲ਼ਾਂ ਉਦਾਲੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਲੇਪ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਸੁੰਗੜਨ ਲੱਗੇ। ਭਤੀਜਾ ਫ਼ਟਾ-ਫ਼ਟ ਨਰਸ ਕਾਊਂਟਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜਿਆ।
ਲਰਸ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਪੇਪਰ-ਟਾਵਲ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਉਦਾਲੇ ਲਪੇਟ ਕੇ, ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ਿੱਕੀਆਂ ਗ਼ੁਲਾਬੀ ਉਂਗਲਾਂ 'ਚ ਬੋਚ ਲਿਆ।
ਮਿਸਟਰ ਗਿੱਲੀ-ਬਿੱਲੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਦਿਲਾਸੇ ਦੀ ਫ਼ੁਹਾਰ ਸੁੱਟਦਿਆਂ, ਨਰਸ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਛਣਕੀ। ਫ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੲ੍ਹੀਂ! ਤੇਰੇ ਪੇਟ ਅੰਦਰ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਕੱਟ-ਵੱਢ ਕਰਨੀ ਪਈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਿੰਮ ਰਿਹਾ ਖ਼ੂਨ, ਪਿਸ਼ਾਬ ਰਸਤਿਓਂ ਬਾਹਰ ਆਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਜਖ਼ਮ ਆਠਰੇਗਾ, ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਸਿੰਮਣਾ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।
ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਤਰ ਹੋ ਗਏ ਪੇਪਰ-ਟਾਵਲ ਨੂੰ ਗਾਰਬਿਜ-ਕੈਨ 'ਚ ਸੁੱਟਦਿਆਂ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਫ਼ੇਰੀਆਂ।
ਮਿਸਿਜ਼ ਗਿੱਲ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਪੰਜ ਕੁ ਮਿੰਟ ਲਈ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਓ?
ਬੀਵੀ, ਭਤੀਜੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਨਰਸ ਨੇ ਛੱਤ ਤੋਂ ਲਟਕਦਾ ਪਰਦਾ, ਮੇਰੇ ਬੈੱਡ ਉਦਾਲੇ ਤਾਣ ਲਿਆ। ਅਗਲੇ ਪਲ ਉਸ ਨੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ, ਸਿਲ੍ਹੇ ਤੌਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀਆਂ ਜਾਂਘਾਂ ਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਏਨੀ ਕੋਮਲਤਾ ਨਾਲ ਸਾਫ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਨਵ-ਜੰਮਿਆਂ ਬੱਚਾ ਹੋਵਾਂ। ਮੇਰੇ ਸੂਖ਼ਮ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਦਿਲਾਸਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ: ਮਿਸਟਰ ਗਿੱਲ ਦਾ ਦਰਦ ਬਸ ਕੁੱਝ ਘੰਟਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਈ ਐ। ਮਿਸਟਰ ਗਿੱਲੀ-ਬਿੱਲੀ ਸਾਡਾ ਬਹਾਦਰ ‘ਬੱਚਾ' ਐ। ਇਹ ਨੀਂ ਘਬਰਾਉਂਦਾ ਪੀੜਾਂ ਤੋਂ ਤੇ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਤੋਂ! ਏਨੇ ਬੱਸ ਕੁਝ ਈ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਠੀਕ ਹੋ ਕੇ ਦੌੜਨ ਲੱਗ ਜਾਣੈਂ! ਹਰੇਕ ਜੀਅ ਏਹਨੂੰ ਦੌੜਦੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਠੀਕ ਕਿਹਾ ਮੈਂ ਗਿੱਲ ਬੋਆਏ?
ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਮੈਂ ਪੋਤੜੇ 'ਚ ਲਿਪਟਿਆ ਹੋਇਆ ਨਵ-ਜਨਮਿਆਂ ਬੱਚਾ ਸਾਂ ਤੇ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ 'ਚ ਪਿਆ ਲੋਰੀਆਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।
ਪਰ ਇਹ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨਹੀਂ!
ਫ਼ਿਰ ਕੌਣ ਹੈ ਇਹ?
ਕਿੱਥੇ ਆਂ ਮੈਂ, ਤ... ਤ... ਤੇ ਕੌਣ ਹੈਂ ਤੂੰ? ਮੈਂ ਅਰਧ-ਸੁਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਬੁੜਬੁੜਾਇਆ।
ਮੈਂਅਅ? ਉਸਦੀ ਲਿਪਸਟਿਕ ਉਸਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਫੈਲਣ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ ਏਥੇ ਨਰਸ ਹਾਂ, ਮਿਸਟਰ ਗਿੱਲ, ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ਼ ਲਈ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਪਲੋਸਦਿਆਂ ਬੋਲੀ।
ਨਈਂ... ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮਲਕੜੇ-ਮਲਕੜੇ ਮਿਟੀਆਂ ਤੇ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ 'ਚ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਚੱਕੇ ਘੰਮਣ ਲੱਗੇ। ਕੱਚੇ ਰਾਹ ਦੀ ਧੁੱਦਲ ਉਬਾਸਣ ਲੱਗੀ, ਗਲ਼ੀਆਂ ਦਾ ਚਿੱਕੜ ਹਿੱਲਿਆ ਤੇ ਅਗਲੇ ਪਲੀਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅਗਾੜੀ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਘੰਟੀ ਖੜਕਾਅ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁਲਦਿਆਂ ਹੀ ਬੇਬੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਜੰਮਿਆ ਸੰਸਾ ਬੋਲਿਆ: ਅੱਜ ਐਨਾ ਕੁਵੇਲਾ?
ਅੱਜ... ਅੱਜ ਫ਼ੰਕਸ਼ਨ ਸੀ ਕਾਲਜ 'ਚ... ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਾਲਜੋਂ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸਾਈਕਲ ਦਾ ਟਾਇਰ ‘‘ਪੈਂਚਰ'' ਹੋ ਗਿਆ।
ਗੁਸਲਖਾਨੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਿਆ ਤਾਂ ਬੈਠਕ 'ਚ ਖਲੋਤੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਪਰ ਚਾਹ ਦਾ ਗਲਾਸ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠੀ ਬੇਬੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੋਂ ਗ਼ਰਦ ਝਾੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਖ਼ਰੀ ਸਫ਼ੇ ਤੋਂ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋ ਕੇ ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਚੇਹਰਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਗੇੜਿਆ: ਕੀ ਗੱਲ ਐ, ਮੱਲ... ਬੋਲਦਾ ਨੀ ‘ਕੁਸ਼' ਅੱਜ... ਚਿੱਤ ਤਾਂ ਨੀ ਢਿੱਲਾ?
ਨਹੀਂ, ਚਿੱਤ ਤਾਂ ਠੀਕ ਐ।
ਫ਼ਿਰ ਚੁੱਪ-ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਬੈਠੈਂ?
ਚੁੱਪਅਅਅ... ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਝਮਕਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਬੱਸ... ਕਈਆਂ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ... ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਇੱਕ ਗੱਲ ਜੲ੍ਹੀ ਆਈ ਜਾਂਦੀ ਐ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਕੇ...
ਸੁੱਖ ਐ?
ਹੈ ਤਾਂ ਸੁੱਖ ਈ...
ਫੇਰ ਐਸੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਐ? ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ! ਲੜਾਈ ਤਾਂ ਨੀ ਹੋਗੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ?
ਮੈਂ ਆਹ... ‘ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ੇ' ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਆ ਹਾਂ... ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਦੀ ਮੈਂ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲੀ ਐ... ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਈ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਬੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮੈਨੂੰ ‘ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਾ' ਆਖਦੀਆਂ ਸੁਣੀਐਂ... ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਬਾਹਲ਼ੀ ਗੌਰ ਨੀ ਸੀ ਕੀਤੀ... ਸੋਚਿਆ ਐਵੈਂ ਅੱਲ ਪਾਈ ਹੋਣੀ ਐਂ, ਪਰ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉੱਠਦੈ ਬਈ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ‘ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਾ' ਕਿਉਂ ਆਖਦੀਐਂ! ਆ ਗਿਆ ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਾ? ਕੈਵੀਂ 'ਚ ਹੋ ਗਿਐ ਵੇਅ੍ਹ ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਿਆ? ਮੋਗਿਓਂ ਆਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਚਾਹ-ਪੱਤੀ ਲਿਆਦੇਂਗਾ ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਿਆ? ਨੀ ‘ਵੜਾ' ਕੱਦ ਕੱਢਿਐ ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ੇ ਨੇ!
ਗੁਜਰੀ... ਬੇਬੇ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਹੌਂਕੇ ਨਾਲ ਅਖਬਾਰ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ ਹਿਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਾ ਤੈਨੂੰ, ਭਾਈ, ਏਸ ਲਈ ਆਖਦੀਐਂ ਕਿਉਂਕਿ ਤੂੰ ਬੱਸ ਸੀ ਹੀ ਉਹਦਾ ਈ।
ਮੈਂ ਸੀ ਹੀ ਉਹਦਾ ਈ? ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਮੱਥਾ ਸੁੰਗੜੇ। ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਆਇਆ ਕਿ ਗੁਜਰੀ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਚਲੀ ਗਈ ਹੋਣੀ ਐਂ, ਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਐਸ ‘ਬੇਬੇ' ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਲ਼ਿਆ ਹੋਣੈਂ।
ਮੈਂ, ਬੇਬੇ ਜੀ, ਉਹਦਾ ਕਿਵੇਂ?
ਉਹ ਇਉਂ, ਕਾਕਾ, ਕਿ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਡੇਢ ਸਾਲ ਤੈਨੂੰ ਓਹਨੇ ਈ ਪਾਲ਼ਿਐ।
ਅੱਛਾਅਅ? ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਕਸੇਵਾਂ ਨਰਮਾਇਆ। ਪਰ ਉਹ ਸੀ ਕੌਣ? ਕਿਉਂ ਪਾਲ਼ਿਆ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ?
ਰੱਬ ਦੀ ਬੰਦੀ! ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੌਂਕੇ ਦੀ ਰੱਸੀ ਨੂੰ ਡੂੰਘੇ ਖ਼ੂਹ 'ਚ ਲਮਕਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਔਹ ਗਲ਼ੀ ਤੋਂ ਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਸੀ ਉਹਦਾ ਘਰ... ਬੱਸ ਇੱਕ ਕੋਠਾ ਤੇ ਕੋਠੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਚੌਂਕਾ-ਚੁੱਲ੍ਹਾ... ਏਸੇ ਕੋਠੇ 'ਚ ਈ ਪੜਛੱਤੇ ਹੇਠਾਂ ਉਹਦੇ ਘਰਆਲ਼ੇ ਸਮਦੂ ਨੇ ਖੱਡੀ ਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖ਼ਦਰ ਬੁਣਨ ਨੂੰ... ਚਾਹਾਂ-ਲੱਸੀਆਂ ਪੀ ਕੇ ਸਮਦੂ ਖੱਡੀ ਨੂੰ ਜਾ ਲੱਗਦਾ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਐਧਰ ਆਪਣੇ ਚੌਂਕੇ-ਚੁੱਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੀ੩ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਕੰਮਾਂ 'ਚ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਵਟਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ...
ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਉਮਰ ਸੀ ਉਹਦੀ?
ਮੇਰੀ ਹਾਨਣ ਈ ਸੀ... ਬਾਹਲ਼ੀਓ ਈ ਸੋਹਣੀ...
ਕੋਈ... ਨਿੱਕਾ-ਨਿਆਣਾ ਨੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਵਦਾ?
ਇੱਕ ਨਿਆਣਾ ਹੋਇਆ ਸੀ... ਰੱਬ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਈਂ... ਮੁੜ ਕੇ ਬੱਸ ਨਿਕਰਮੀ ਨਿਆਣੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਤਰਸਦੀ ਰਹੀ...
ਬੇਬੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ, ਤੀਹ-ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦਾ ਵਜੂਦ ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਜੁੜਨ-ਖਿੰਡਰਨ ਲੱਗਾ... ਗਲ਼ 'ਚ ਤਵੀਤੀਆਂ, ਨੱਕ 'ਚ ਕੋਕਾ ਤੇ ਵੀਣੀਆਂ ਉਦਾਲ਼ੇ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਵੰਙਾਂ... ਸਾਡੇ ਕੱਚੀ ਕੰਧੋਲ਼ੀ ਵਾਲੇ ਚੌਂਕ 'ਚ ਚਾਹਾਂ ਉਬਾਲ਼ਦੀ, ਪਰਾਂਤ 'ਚ ਆਟੇ ਨੂੰ ਮਧੋਲ਼ਦੀ, ਤੇ ਸੁਆਹ ਨਾਲ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜਦੀ।
ਅੱਛਾਅ!
ਪਰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਐਨੀ ਨੇੜਤਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਗੀ ਸੀ ਉਸ ਦੀ?
ਹੋਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਕਾ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਹੈ ਈ ਨੀ ਸੀ, ਕਾਕਾ... ਬੇਬੇ ਤਹਿ ਕੀਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ-ਬੰਦਣ ਲੱਗੀ। ਤੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦਾ ਤਿਓ੍ਹ ਸੀ ਸਮਦੂ ਨਾਲ਼... ਇਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸੂਗ ਨੀ ਸੀ ਰੱਖਦੇ... ਵਿਚਾਰਾ ਸਮਦੂ... ਸਾਰੀ ਦਿਅ੍ਹਾੜੀ ਖੱਡ੍ਹੀ 'ਤੇ ਖ਼ੱਦਰ ਬੁਣਦਿਆਂ-ਬੁਣਦਿਆਂ ਉਹਨੂੰ ਕੁੱਬ ਜਿਆ੍ਹ ਨਿੱਕਲ ਆਇਆ ਸੀ। ਖੱਡੀ ਬੰਦ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਐਧਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆਉਣ ਦੀ ਅੱਚਵੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ।
ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਤਲੀਆਂ-ਪਤਲੀਆਂ ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗਾ... ਕੁਤਰੀ ਹੋਈ ਕਰੜ-ਬਰੜ ਦਾੜ੍ਹੀ ਤੇ ਸਿਰ ਉਦਾਲੇ ਲਪੇਟਿਆ ਖ਼ਦਰ ਦਾ ਪਰਨਾ... ਆਥਣ ਹੋਈ ਤਾਂ ਹੁੱਕਾ ਚੁੱਕੀ, ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਕਾਲੋਂ ਨੂੰ ਲਿਸ਼ਕਾਉਂਦਾ, ਧੀਮੇਂ ਕਦਮੀਂ ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਵੜਿਆ।
ਆ ਬਈ ਸਮਦੂ, ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਬਹਿਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਚੱਕ ਗਲਾਸ ਤੇ ਕਰ ਬੋਤਲ ਦੇ ਹੋਠਾਂ।
ਧੌਣ ਨੂੰ ਰਤਾ ਕੁ ਘੁਮਾ ਕੇ, ਸਮਦੂ ਸਾਡੇ ਚੌਂਕੇ ਵਲੀਂ ਤਿਰਛੀ ਨਜ਼ਰੇ ਝਾਕਿਆ।
ਸਰਦਾਰਨੀ ਤਾਂ ਨੀ ਘਰੇ? ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਲ਼ੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਖੁਰਕਦਾ ਬੋਲਿਆ।
ਉਹ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਤਾਂ ਸਾਗ ਤੋੜਨ ਗਈਐਂ, ਬਾਪੂ ਨੇ ਬੋਤਲ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਗਲਾਸ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ।
ਲਿਆ ਫੇਰ ਲੁਆ ਦੇ ਘੁੱਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ...
ਉਹ ਤੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕੋਲ ਆ ਬਹਿੰਦਾ... ਬੇਬੇ ਆਪਣੀਆਂ ਚੇਤੇ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਨੂੰ ਉਧੇੜਨ ਲੱਗੀ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਤੇਰਾ ਕਦੇ ਕੁੱਕੜ ਵੱਢ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਮੋਗਿਓਂ ਆਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬੱਕਰੇ ਦਾ ਮਾਸ ਲੈ ਆਉਂਦਾ... ਸਮਦੂ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਨੂੰ ਆਖਦਾ ਅੱਜ ਰੋਟੀ ਐਧਰੇ ਈ ਖਾਣੀ ਐਂ।
%ਪਰ ਇਹ ਦੱਸੋ ਬਈ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਲ਼ਿਆ ਕਿਉਂ, ਮੈਂ ਖ਼ਾਲੀ ਗਿਲਾਸ 'ਚ ਉਂਗਲੀ ਘੁਮਾਉਂਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
ਉਹ ਇਉਂ ਬਈ ਤੇਰਾ ਜਨਮ ਐ ਫੱਗਣ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੱਖ ਦਾ (ਫ਼ਰਵਰੀ 22), ਬੇਬੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਲੱਥਣ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ, ਕਾਕਾ, ਤੇਰੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ‘ਬਮਾਰ' ਹੋ ਗਈ ਸੀ... ਉਲਟੀਆਂ, ਮਰੋੜੇ ਬੱਸ ਸਾਰੀ ਦਿਅ੍ਹਾੜੀ ਜੀਅ ਕੱਚਾ-ਕੱਚਾ ਹੋਈ ਜਾਇਆ ਕਰੇ... ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਜਨਮਿਆਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ, ਕਾਕਾ, ਦੁੱਧ ਈ ਨਾ ਉੱਤਰਿਆ। ਤੂੰ ਕੁਰਲਾਇਆ, ਕੁਰਲਾਇਆ... ਤੇ ਕੁਰਲਾਉਂਦਾ-ਕੁਰਲਾਉਂਦਾ ਨੀਲਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ।
ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ 'ਚ ਹੁਣੇ-ਜਨਮਿਆਂ ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਬੇਬੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਲਗਾਤਾਰ ‘‘ਕੁਆਂ-ਕੁਆਂ'' ਕਰਨ ਲੱਗਾ, ਲੱਸਣ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ, ਛਿੱਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੰਢੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ... ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਬਲਹੀਣ ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਚਲਾਉਂਦਾ। ਕਿਆਂਅਅ-ਕਿਆਂਅਅ ਕਾਰਨ ਮਿੱਚ ਕੇ ਤ੍ਰੇੜਾਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ। ਚਿੜੀ ਦੇ ਬੋਟ ਵਰਗੇ ਕੰਬ ਰਹੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਛਾੜੀ ਮੇਰੀ ਨਹੁੰ ਕੁ ਭਰ ਜੀਭ ਸੁੰਗੜਨ-ਫੈਲਣ ਲੱਗੀ। ਮੇਰੀ ਵਿਲਕਣੀ ਜਦੋਂ ਬੰਦ ਹੋਣ 'ਚ ਈ ਨਾ ਆਈ ਤਾਂ ਗੁਜਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੰਜਾ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਛੰਨੇ 'ਚ ਡੁਬੋਇਆ ਤੇ ਗਿੱਲੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨੂੰ ਪੋਟਿਆਂ ਲਾਗਿਓਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰ ਕੇ, ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲਿਆ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਪੰਜੇ 'ਚੋਂ ਚੋਂਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਮੇਰੀ ਪੋਟਾ-ਕੁ ਜੀਭ ਉੱਤੇ ਕਿਰੀਆਂ, ਵਿਲਕਣੀ ਤੋਂ ਪਲ ਕੁ ਲਈ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਹਟਕੋਰੇ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। ਪਰ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਫੇਰ ਮੇਰੀਆਂ ਲੇਰਾਂ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਕੱਚੇ ਕੋਠੇ ਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ-ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਗਰਦ ਕਿਰਨ ਲੱਗੀ। ਗੰਨੀਆਂ ਤੋਂ ਢਿਲਕੇ ਹੋਏ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂੰਝਦੀ ਬੇਬੇ ਬੋਲੀ- ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨ੍ਹੀ ਇਹਨੇ ਵਿਲਕਣੋਂ ਹੱਟਣਾ, ਗੁਜਰੀਏ... ਦੁੱਧ ਮੰਗਦੈ, ਚੰਦਰਾ ਦੁੱਧ! ਗੁਜਰੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੇਬੇ ਦੀ ਗੋਦੀ 'ਚੋਂ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ। ਵਿਰਾਉਂਧੀ-ਵਿਰਾਉਂਦੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨੀ ਕੀ ਸੁੱਝੀ, ਬਈ ਕੁੜਤੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਕਰ ਦਿੱਤੀ...
-ਭਾਣਾ ਰੱਬ ਦਾ, ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਖੱਬੇ-ਸੱਜੇ ਗੇੜਿਆ। -ਉਹਦੀਆਂ ਤਾਂ, ਭਾਈ, ਛਾਤੀਆਂ 'ਚ ਦੁੱਧ ਉੱਤਰ ਆਇਆ।
ਅੱਛਾਅ? ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ 'ਚੋਂ ਸੇਕ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗਾ। ਐਂ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੈ?
ਹਾਂਅਅ, ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਸਿੰਮ ਆਈ ਸਿੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਪੂੰਝਿਆ। ਬਸ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਹ ਸੁਵਖ਼ਤੇ ਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਤੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਚ ਕਰ ਦੇਂਦੀ। ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਰਜਾਅ ਕੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਲਈ ਚਾਹ ਬਣਾਉਂਦੀ, ਚੌਂਕਾ-ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਸੰਵਾਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ, ਬਹੁਕਰ ਮਾਰਦੀ, ਦਾਲ਼ ਰਿੰਨ੍ਹਦੀ, ਰੋਟੀ ਪਕਾਉਂਦੀ, ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿਲਾਸੇ ਦੇਂਦੀ।
ਮੇਰੇ ਸਾਹ ਲੰਮੇਰੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ, ਤੇ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਹਰਕਤਾਂ ਥਰਕਣ ਲੱਗੀਆਂ।
ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਬੇਬੇ ਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨਹੁੰਆਂ ਨਾਲ ਖੁਰਕਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਜੇ ਗੁਜਰੀ ਕੋਲੋਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਫੜਨ ਲਈ ਬਾਹਾਂ ਉਲਾਰਦੀ, ਤੂੰ, ਭਾਈ, ਗੁਜਰੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜ ਕੇ, ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਉਹਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ 'ਚ ਲੁਕੋਅ ਲੈਂਦਾ। ਤੈਥੋਂ ਵੱਡੇ ਸੀ ਚਰਨਾ ਤੇ ਬਲਵੰਤ... ਤੇ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਅਸੀਂ ਧਰਿਆ ਸੀ ‘ਅਕਵਾਲ' ਪਰ ਤੂੰ ਤਾਂ ਗੁਜਰੀ ਦੀ ਗੋਦੀਓਂ ਈ ਨੀ ਸੀ ਉਤਰਦਾ... ਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਆਂਢਣਾਂ-ਗੁਆਂਢਣਾਂ ਤੈਨੂੰ ‘ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਾ' ਈ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪੀਆਂ।
ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਲਗਾਤਾਰ ਕਦੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੇ ਕਦੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ, ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਭਵਾਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਕਿੰਨਾਂ ਕੁ ਚਿਰ ਖਿਡਾਇਆ ਉਨ੍ਹੇ ਮੈਨੂੰ? ਸ਼ਕਲ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹੌਂਕੇ ਨੂੰ ਕਾਬੂ 'ਚ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਧੌਣ ਨੂੰ ਟੇਢੀ ਕਰ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਡੇਢ ਸਾਲ!
ਡੇਢ ਸਾਲ? ਤੇ ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਇਆ?
ਫੇਰ ਭਾਈ, ਪੁੱਛ ਨਾ! ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਫੇਰਿਆ। ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਚੱਲ ਪੀਆਂ- ਅਖ਼ੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵੱਢ ਕੇ ਪਰਲਾ ਪਾਸਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣ ਜਾਣੈਂ! ਸੱਥਾਂ 'ਚ ਗੱਲਾਂ ਚੱਲ ਪੀਆਂ ਵਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਘਰ-ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣਾਂ ਪੈਣੈਂ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਚਾਰੇ ਲੱਗ ਪਏ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰ ਪਿੰਡੋਂ ਖਿਸਕਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰਨ। ਆਟਾ ਪੀਹ ਕੇ ਬੋਰੀਆਂ ਭਰਲੀਆਂ, ਛੋਲੇ ਤੇ ਜੌਂ ਭੁੰਨਾਅ ਕੇ ਗਠੜੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਲੀਆਂ!
ਮੈਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਵੇਲੇ ਹੋਏ ਕਹਿਰਵਾਨ ਉਜਾੜੇ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹ-ਸੁਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸਾਂ- ਮਸੂਮਾਂ ਦੇ ਕਤਲ, ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਅਜ਼ਮਤਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ, ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ! ਬੇਬੇ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ 'ਚ ਗੱਡਿਆਂ ਉੱਪਰ ਬਾਂਸਾਂ ਦੇ ਵਿੱਢ (ਫ਼ਰੇਮ) ਉਸਰਨ ਲੱਗੇ, ਗਧਿਆਂ-ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਸਮਾਨ ਲੱਦਣ ਲਈ, ਅਨਾਜ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਖੁਰਜੀਆਂ 'ਚ ਬਦਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਲਾਲਟਣਾਂ, ਤੇ ਪਾਥੀਆਂ-ਲੱਕੜਾਂ ਗੱਡਿਆਂ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਤਣੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀ।
ਸਮਦੂ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਡਿੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਰਾਛਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਵੜੇ- ਦਿਲਜੀਤ ਕੁਰੇ, ਸੁਣਿਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਜੜਨਾ ਪੈਣੈਂ!
ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਆ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਚੋਂ ਹਵਾ ਖਾਰਜ ਹੋ ਗਈ। ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਢਿਲਕ ਗਏ ਮਾਸ ਹੇਠਾਂ, ਉਹਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਬੁੱਲ੍ਹ ਲਮਕ ਕੇ ਉਸਦੇ ਉਪਰਲੇ ਦੰਦਾਂ 'ਤੇ ਤਣ ਗਿਆ।
ਸਾਨੂੰ... ਬੇਔਲਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉੱਜੜਨਾ ਪਊ? ਸਮਦੂ ਮੈਨੂੰ ਭਰੇ ਗਲ਼ੇ ਨਾਲ ਬੋਲਦਾ ਦਿਸਿਆ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਦਿਲਜੀਤ ਕੁਰੇ ਕਦੇ ਵਸੇ ਈ ਨੀ! ਕੈਸਾ ‘ਜ਼ਮਾਨਾ' ਆ ਗਿਐ ਵਈ ਉੱਜੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉੱਜੜਨਾ ਪਊ?
ਅਸੀਂ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਆਂ ਐਸ ਨਿਆਣੇ ਨੂੰ, ਸਿੱਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਝਮਕਦਿਆਂ, ਗੁਜਰੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ਼ 'ਚ ਘੁੱਟ ਕੇ ਬੋਲੀ। ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਬਚਾਵੋ ਏਸ ਉਜਾੜੇ ਤੋਂ! ਸਮਦੂ ਮੈਨੂੰ ਫੁਟ-ਫੁਟ ਰੋਂਦਾ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਾ।
ਕੀ ਹੋਇਆ ਫੇਰ? ਮੈਂ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ 'ਚ ਉਂਸਾ ਕੇ ਮਰੋੜਦਿਆਂ ਬੇਬੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ।
ਫੇਰ ਭਾਈ ਆ ਗਿਆ ਉਜਾੜੇ ਦਾ ਦਿਨ, ਬੇਬੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮਿਚੀਆਂ।
ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਚ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲ਼ੀਆਂ ਉੱਤਰ ਆਈਆਂ- ਮੁਸਲਮਾਨ ਗੱਡਿਆਂ, ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਗਧੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰਾਸ਼ਨ ਲੱਦਣ ਵਿੱਚ ਰੁਝੇ ਹੋਏ, ਨਾ ਉਹ ਮੰਜੇ ਲਿਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ। ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਛੱਤਾਂ ਗਠੜੀਆਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਬੰਨੀਂਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਐਸੀ ਬੋਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭਦੀ ਜਿਸ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਨੂੰ ਬੰਨਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਿੰਨਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ 'ਚ ਹਵਾ ਵੀ ਦਸਤਕ ਦੇ ਕੇ ਵੜਦੀ ਹੋਣੀ ਐਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਵਦੇ ਘਰਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਲੱਗੇ। ਕਈ ਡੌਰ-ਭੌਰ ਹੋਈਆਂ ਮੱਝਾਂ-ਗਾਈਆਂ ਦੇ ਸੰਗਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖੜਕਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੇਵੱਸ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਕਈ ਜਣੇ, ਵਿਹੜਿਆਂ 'ਚ ਕੁੜ-ਕੁੜ ਕਰ ਕੇ, ਖੱਲਾਂ-ਖੂੰਜਿਆਂ 'ਚ ਲੁਕਣ ਲਈ ਦੌੜਦੇ ਕੁੱਕੜਾਂ ਮਗਰ ਭੱਜਦੇ ਦਿਸਣ ਲੱਗੇ। ਕੋਈ ਦਾਤੀਆਂ-ਰੰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਬੋਰੀਆਂ 'ਚ ਬੰਨੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਮੰਜੇ, ਮੇਜ਼ ਤੇ ਕੁਰਸੀਆਂ, ਓਪਰਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ 'ਤੇ ਅਸਵਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗੇ।
ਗੁਜਰੀ ਤੇ ਸਮਦੂ ਵੀ ਫਿਰ ਚਲੇ ਗਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ? ਮੈਂ ਲੰਮੇਂ ਹਾਉਂਕੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
ਨੲ੍ਹੀਂ! ਬੇਬੇ ਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ। ਉਹ ਤਾਂ, ਭਾਈ, ਅੜ ਕੇ ਬੈਠਗੇ, ਕਹਿੰਦੇ ਅਸੀਂ ਨੀਂ ਜਾਣਾ ਪੜੇ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ!
ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਤੜਕਸਾਰ ਨੇ ਅੰਗੜਾਈ ਲਈ। ਬਾਪੂ ਨੇ ਤ੍ਰੇਲ 'ਚ ਭਿੱਜੇ ਤਾਰਿਆਂ 'ਚ ਅੱਖਾਂ ਗੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉੱਠ ਹੁਣ ਕਰਨੈਲ ਸਿਅ੍ਹਾਂ! ਬਾਪੂ ਦਾ ਅੰਦਰ ਬੋਲਿਆ।
ਬਾਪੂ ਨੇ ਮਲਕੜੇ ਜੇਹੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦਾ ਫਾਟਕ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਿਆ, ਬਾਹਰ ਸਾਰੀ ਗਲ਼ੀ ਤੇ ਕੰਧਾਂ ਘੂਕ ਸੁੱਤੇ ਸਨ। ਉਹਨੇ ਗੁਜਰੀ ਤੇ ਸਮਦੂ ਨੂੰ ਜਾ ਉਠਾਲ਼ਿਆ।
ਤੁਸੀਂ ਨੀ ਹਿੱਲਣਾ ਏਥੋਂ, ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਤੂੜੀ ਵਾਲੇ ਕੋਠੇ 'ਚ ਧਕਦਿਆਂ ਬਾਪੂ ਨੇ ਤਿਊੜੀਆ-ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ। ਭਾਵੇਂ ਮੀਂਹ ਆਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਮੁੜ੍ਹਕਾ, ਤੁਸੀਂ ਬੱਸ ਅੰਦਰੇ ਈ ਪਏ ਰਹਿਣੈਂ। ਆਹ ਫੜੋ ਖ਼ਾਲੀ ਬੋਰੀਆਂ ਤੇ ਤੂੜੀ 'ਤੇ ਵਿਛਾਅ ਕੇ ਪਏ ਰਹੋ!
ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਸੀ ਉਦੋਂ?
ਤੂੰ? ਬੇਬੇ ਆਪਣੀ ਧੌਣ ਨੂੰ ਤੁਣਕਾਅ ਕੇ ਬੋਲੀ। ਤੂੰ ਕਦੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤੇ ਕਦੇ ਗੁਜਰੀ ਦੀ ਗੋਦ 'ਚ! ਗੁਜਰੀ ਨੀ ਸੀ ਵਸਾਹ ਕਰਦੀ ਤੇਰਾ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਦਾ ਵੀ! ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਫੇਰਿਆ।
ਫਿਰ ਕਿੰਨਾਂ ਕੁ ਚਿਰ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁਕ-ਲੁਕ ਕੇ?
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਉੱਜੜਿਆਂ, ਕਾਕਾ, ਹਾਲੇ ਮਹੀਨਾ ਕੁ ਹੋਇਆ ਹੋਣੈਂ, ਬੇਬੇ ਲਬ ਨੂੰ ਗਲ਼ੇ 'ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਧੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਗੀਆਂ ਫੇਰ ਮਿਲਟਰੀ ਦੀਆਂ ਜੀਪਾਂ... ਉੱਤਰ ਆਏ ਹਰਲ-ਹਰਲ ਕਰਦੇ ਲਾਲ ਪੱਗਾਂ ਆਲ਼ੇ।
ਕਰਨੈਲ ਕਵੀਸ਼ਰ ਤੇਰਾ ਈ ਨਾਂ ਐ? ਸਾਡੀ ਦੇਹਲੀ ਵੜਦਿਆਂ ਉਹ ਡੰਡਾ ਘੁਮਾਉਂਦਾ ਗਰਜਿਆ।
ਹਾਂ ਜੀ... ਜੀ.. ਜੀ ਹਾਂ, ਬਾਪੂ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਕੰਬੇ।
ਤੂੜੀ ਵਾਲ਼ਾ ਕੋਠਾ ਕਿਹੜੈ ਉਏ ਤੇਰਾ?
ਬਾਪੂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਝਾਕਿਆ।
ਖੋਲ੍ਹ ਜਿੰਦਰਾ!
ਪੁਲਸੀਆਂ ਦੀ ਧਾੜ ਜਦੋਂ ਤੂੜੀ ਵਾਲੇ ਕੋਠੇ 'ਚ ਵੜੀ, ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਮੈਂ ਤੇ ਤੇਰਾ ਬਾਪੂ ਜੀ! ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹਾਉਂਕਾ ਇੱਕ ਦਮ ਪਿਛਾਹਾਂ ਖਿੱਚਿਆ। ਤੂੰ ਕਾਕਾ, ਗੁਜਰੀ ਦੇ ਪੱਟਾਂ 'ਤੇ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ।
ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾਇਓ, ਗਾਤਰੇ ਪਾਈ ਨਿੱਕੀ ਕਿਰਪਾਨ ਨੂੰ ਸਣੇ ਮਿਆਨ, ਲੱਕ ਕੋਲ਼ੋਂ ਪੁਲਸੀਆਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਸਮਦੂ ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ 'ਚ ਉੱਛਲਿਆ। ਆਹ ਦੇਖੋ ਮੇਰੀ ਕਿਰਪਾਨ! ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਹੋ ਗਿਆਂ, ਸਿੱਖ!
ਪਖੰਡ ਕਰਦੇ ਓਂ ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦਾ, ਪਖੰਡ! ਠਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਮੋੜਵੀਂ ਗਰਜ ਮਾਰੀ। ਸਾਲ਼ੇ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦੇ! ਪਾਕਿਸਤਾਨ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਰਦੇ ਸੀ... ਲੈ ਲੋ ਸੁਆਦ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦਾ! ਨਿਕਲੋ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ 'ਚੋਂ, ਮਲੇਛੋ! ਸਿੱਧੇ ਹੋ ਕੇ ਜੀਪ 'ਚ ਬਹਿ ਜੋ ਨਹੀਂ ਤਾਂ...
ਠਾਣੇਦਾਰ ਦੀ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ' ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਧਾੜ, ਭਾਈ, ਸਮਦੂ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਉੱਤੇ ਝਪਟ ਪੀ... ਤੇ ਤੂੰ, ਭਾਈ, ਜਾਗ ਕੇ ਲੱਗ ਪਿਆ ਚੀਕਣ!
ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖਣੀ ਆਂ ਸਿੱਖਣੀ! ਗੁਜਰੀ ਗਾਤਰਾ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਕੁਰਲਾਈ। ਆਹ ਦੇਖੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਧਰਮ ਦੀ ਭੈਣ ਦਲਜੀਤੋ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਗੋਦ ਲਿਐ!
ਗੁਜਰੀ ਵੱਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਘੁੱਟੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਲੇਰਾਂ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਸਮਦੂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪੁਲਸੀਆਂ ਨੂੰ ਧੱਕਣ ਲੱਗਾ। ਭਾਰੇ ਬੂਟਾਂ ਦੀ ਦਰੜ-ਦਰੜ ਹੇਠ, ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਚਿੰਤਾ 'ਚ ਡੁੱਬੀ ਤੂੜੀ 'ਚ ਹਲਚਲ ਮੱਚਣ ਲੱਗੀ। ਕੋਠੇ ਦੇ ਨੀਮ-ਹਨੇਰੇ 'ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਢਹਿਣ-ਉਸਰਨ ਲੱਗਾ।
ਸਿਪਾਹੀ, ਅਕਵਾਲ ਸਿਆਂ, ਗੁਜਰੀ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਸਮੇਤ ਈ ਧੂਹ ਕੇ ਜੀਪ ਕੋਲ਼ ਲੈ ਗੇ। ਮੈਂ ਤੇ ਤੇਰਾ ਬਾਪੂ ਜੀ ਮਗਰ-ਮਗਰ!
ਛੱਡ ਦਿਓ ਅਬਲਾ ਨੂੰ, ਜਾਲਮੋ! ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕੂਕਾਂ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਦੇਖਿਓ ਮੇਰਾ ਮੁੰਡਾ ਨਾ ਮਾਰ ਦਿਓ!
ਛੱਡ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਿਰ ਪਾੜਦੂੰ ਤੇਰਾ, ਖਾਕੀ ਪਗੜੀ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਠਾਣੇਦਾਰ ਦੇ ਕੁੱਲੇ ਦਾ ਤਿਰਛ ਉੱਛਲਿਆ, ਤੇ ਉਹ ਡੰਡਾ ਉਲਾਰ ਕੇ ਗਰਜਿਆ।
ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਗੁਜਰੀ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਮਰੋੜ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਬੁੱਕਲ਼ 'ਚੋਂ ਮੂਲ਼ੀ ਵਾਂਗੂੰ ਪੱਟ ਲਿਆ। ਜੀਪ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਫੱਟਾ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਡਿੱਗਿਆ, ਤੇ ਜੀਪ 'ਚ ਸੁੱਟੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਫਾਕੜਾਂ ਭੀੜ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਓਝਲ ਹੋ ਗਈਆਂ।
ਏਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਦੋਵੇਂ ਬੁੱਲ੍ਹ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੁੜੇ ਤੇ ਮੇਰਿਆਂ ਦੰਦਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਘੁੱਟੇ ਗਏ। ਮੇਰੀਆਂ ਲਗਾਤਾਰ ਝਮਕ ਰਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਤੈਰ ਰਹੀ ਨਮੀ ਮੇਰੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਗਣ ਲਕਮਰੇ 'ਚ ਛਾਅ ਗਈ ਲਮਕਵੀਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਹਟਕੋਰਾ ਕੰਬਿਆ।
ਕੀ ਬਣਿਆਂ ਗੁਜਰੀ ਦਾ ਫਿਰ? ਘੁੱਟੇ ਹੋਏ ਗਲ਼ੇ 'ਚ ਤਿੜਕ ਰਹੇ ਬੋਲ ਨੂੰ ਠੁੰਮਣਦਿਆਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ। ਕੋਈ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਆਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ?
ਗੁਜਰੀ? ਬੇਬੇ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਬੁੱਲ੍ਹ ਉਹਦੇ ਦੰਦਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧਿਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨੱਕ 'ਚ ਸੁਰੜ-ਸੁਰੜ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਮੋਗ਼ੇ ਕੋਲ ਕੈਂਪ ਸੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ... ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਉਹ... ਧਾਹਾਂ ਮਾਰਦੀ-ਮਾਰਦੀ...
ਏਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੇਬੇ ਦਾ ਸਿਰ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਗਿੜਨ ਲੱਗਾ।
ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੀ 'ਚ ਫੱਸਣ-ਨਿਕਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਉੱਛਲ ਆਇਆ ਸਹਿਮ ਬੇਬੇ ਦੇ ਕਸੇ ਗਏ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਉਸਦੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਵਾਕ ਦੇ ਕਿਰਨ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਬੇਬੇ ਨੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਕੀ ਹੋਇਆ ਫਿਰ ਉਹਨੂੰ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰਦੀ ਨੂੰ?
ਉਹ... ਉਹ ਬੱਸ.. ਜੀਪ 'ਚ ਈ ਪੂਰੀ ਹੋਗੀ।
ਇੱਕ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਕੀਚਰਾਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸਟੈਂਡ 'ਤੇ ਲਟਕਦਾ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਕੰਬਿਆ। ਮੈਂ ਘਾਬਰੀ ਹੋਈ ਕਾਟੋ ਵਾਂਗ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵੱਲ ਝਾਕਿਆ। ਚਾਰਟ 'ਤੇ ਕੁਝ ਲਿਖ ਰਹੀ ਨਰਸ ਦਾ ਪੈੱਨ ਥਾਏਂ ਫ਼ਰੀਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ।
ਪਰ ਗੁਜਰੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ।
ਮੈਂ ਕਾਲਜਾਂ 'ਚ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਪੜ੍ਹਾਇਆ, ਦੇਸ-ਬਦੇਸ ਘੁੰਮਿਆ, ਅਣਗਿਣਤ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁੱਥਮਗੁੱਥਾ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨਾਲ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਨਾਂ ਤਾਂ ਗੁਜਰੀ ਦਾ ਅਣਦੇਖਿਆ ਚਿਹਰਾ ਮੇਰੀ ਸੁਰਤੀ 'ਚ ਤਰਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੁਕਦਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੁੱਧੀਆਂ ਨੂੰ ਚਿਤਵਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਗਲ਼ 'ਚ ਲਟਕਦੀ ਤਵੀਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਫੜ ਕੇ ਖਿੱਚਦਾ ਹਾਂ... ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਗਲ਼ ਉਦਾਲਿਓਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਤੋੜ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ- ਛੱਡ ਏਹਨੂੰ ਸ਼ਰਾਰਤੀਆ! ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰੋੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲੀ ਮੇਰੇ ਹੇਠਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹ 'ਤੇ ਟਿਕਾਅ ਕੇ ਦਬਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਬੋਲਦੀ ਹੈ- ‘ਗੁੱਛੇ' ਹੋ ਗਿਆ ‘ਛਾਡਾ' ਕਾਲੂ-ਮਾਲੂ? ਕਾਅ੍ਹਤੋਂ ‘ਗੁੱਛੇ' ਹੋ ਗਿਆ ‘ਛਾਡਾ' ਲੱਡੂ-ਮੱਡੂ'! ‘ਗੁੱਛੇ' ਹੋਣਾ ਬੀ ਆ ਗਿਆ, ‘ਛਾਡੇ' ਭੂੰਡ-ਪਟਾਕੇ ਨੂੰ? ਮਾਂ ‘ਛਦਕੇਅਅ'! ਨੀ ਮੈਂ ‘ਬਾਰੀ' ਜਾਮਾ ਮੇਰੇ ‘ਖੰਡ-ਪਤਾਛੇ' 'ਤੋਂਅਅ!
ਮੈਂ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀ ਨਲਕੀ ਵੱਲ ਝਾਕਿਆ- ਮੇਰੀ ਸੁਰਤੀ 'ਚ ਤੇਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਉਹ ਦਿਨ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਲੱਗਾ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚੋਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਦੋ ਜੌੜੀਆਂ ਧੀਆਂ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਘਰ ਪਰਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਜਿਸਮ ਵਿੱਚੋਂ ਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਣੇਪੇ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਊ ਜਿਹੀ ਗੰਧ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁੰਘਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਗੁਜਰੀ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਸੁੱਤਾ ਹੋਵਾਂ। ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਗੋਦੀ 'ਚ ਲੈ ਕੇ ਥਾਪੜਦੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਜਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ। ਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਸੁਰਤੀ 'ਚ ਉਹ ਦਿਨ ਜਾਗਣ ਲੱਗੇ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਤੀਹ ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ ਦੀ ਹਰ ਔਰਤ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਗਹੁ ਨਾਲ ਝਾਕਦਾ ਤੇ ਹਰ ਚਿਹਰੇ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਗੁਜਰੀ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਉੱਭਰਦੇ ਦਿਸੀ ਜਾਣ।
ਨਰਸ ਨੇ ਮਲਕੜੇ ਜਿਹੇ, ਮੇਰੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਕੋਲ਼ ਪਏ ਬਾਕਸ 'ਚੋਂ ਨੈਪਕਿਨ ਖਿੱਚਿਆ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਧੁੰਦਿਆਈਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਨਮੀ ਸੋਕ ਦਿੱਤੀ।
ਗੁਜਰੀ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਧਰੇ ਜੀਂਦੀ ਹੋਵੇ! ਮੇਰੇ ਘੁੱਟੇ ਹੋਏ ਗਲ਼ੇ 'ਚ ਲਫ਼ਜ਼ ਪੀੜੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ
ਪਰ ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ 'ਚ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਬੋਲ ਉੱਠੀ- ਉਹ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰਦੀ, ਜੀਪ 'ਚ ਈ ਪੂਰੀ ਹੋਗੀ!
ਪਰ ਕਦੇ ਨੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਗੁਜਰੀਆਂ, ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਫੁਸਫੁਸਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਇਹ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ... ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ... ਹਰ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਜੰਮਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਬੇਬੇ!
ਕੀ ਬਰੜਾਅ ਰਿਹੈਂ, ਮਿਸਟਰ ਬਿੱਲੀ-ਗਿੱਲੀ?
ਅਗਲੇ ਪਲੀਂ ਨਰਸ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਚੋਂ ਉੱਗਿਆ ਗੁਜਰੀ ਦਾ ਹੱਥ ਮੇਰੀ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਥਾਪੜ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਮੇਰੀਆਂ ਬੁਝ-ਬੁਝ ਜਗਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਬੇਚਾਰਗੀ ਨੂੰ ਨਾ ਸਹਾਰਦੀ ਹੋਈ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ ਤੋਂ ਨੈਪਕਿਨ ਨਾਲ ਤ੍ਰੇਲੀਆਂ ਪੂੰਝਦੀ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ, ਅਚਾਨਕ ਹੀ, ਰਿਸੈਪਸ਼ਨ ਡੈਸਕ 'ਤੇ ਜਾ ਧਮਕੀ!
ਮੇਰਾ ਹਸਬੰਡ ਦੋ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਪੀੜ ਨਾਲ ਤੜਫ਼ ਰਿਆ ਹੈ; ਨਾ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਦਰਦ ਮਾਰ ਗੋਲ਼ੀ ਉਸ ਦੀ ਜੀਭ 'ਤੇ ਧਰਦੇ ਓਂ!
ਤੁਹਾਡੇ ਹਸਬੰਡ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਢੇਰ ਹਮਦਰਦੀ ਐ, ਰੀਸੈਪਸ਼ਨ-ਨਰਸ ਆਪਣੀ ਲੰਬੂਤਰੀ ਠੋਡੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਬੋਲੀ। ਸਾਨੂੰ ਪਤੈ ਪਈ ਉਹ ਅਸਹਿ ਪੀੜ ਨਾਲ ਤੜਫ਼ ਰਿਹੈ, ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਬਗ਼ੈਰ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਿੱਪ ਵੀ ਨੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਦਰਦ-ਮਾਰ ਗੋਲ਼ੀ। ਸੌਰੀ, ਮੈਡਮ, ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਹੀ ਉਡੀਕਣੀ ਪੈਣੀ ਐ।
ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਖ਼ਿਰ ਆਵੇਗੀ ਕਦੋਂ?
ਉਸ ਦੀ ਵਾਰੀ? ਨਰਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚਮਕਾਇਆ। ਉਹ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵਾਰੀ ਸਿਰ ਹੀ ਆਵੇਗੀ!
ਪਰ ਆਹ ਕੀ ਪਈ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਏ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾਈ ਜਾਨੇਂ ਓਂ? ਤਿਊੜੀਆਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਕੁੜ-ਕੁੜਾਈ।
ਕਈ ਮਰੀਜ਼ ਸਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਅਟੈਂਡ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ, ਨਰਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਰਾਸ਼ੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਭਵਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ। ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਲਿਐ ਪਈ ਤੁਹਾਡੇ ਹਸਬੰਡ ਨੂੰ ਕਿਡਨੀ-ਸਟੋਨ ਦਾ ਦਰਦ ਐ, ਪਰ ਇਹ ਦਰਦ... ਗਹਿਰਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਵਜੂਦ, ਜਾਨਲੇਵਾ ਨਹੀਂ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰੀਆਂ ਕੱਟ ਕੇ ਪਹਿਲ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਅਤਿਅੰਤ ਸੰਗੀਨ ਐ: ਕਿਸੇ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦੇ ਜ਼ਖਮ ਨੁੱਚੜ ਰਹੇ ਨੇ, ਤੇ ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਦ ਪਿੰਜੀ ਜਾ ਰਿਹੈ; ਤੇ ਕਈਆਂ ਦਾ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਅਸਮਾਨੀ ਚੜਿਆ ਹੋਇਐ! ਅਜੇਹੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੈਡੀਕਲ ਮਦਦ ਦੀ ਤੁਰੰਤ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਐ।
ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਤਲਖ਼ ਮੁਦਰਾ 'ਚ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਦੀ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅੱਧੇ ਕੁ ਘੰਟੇ 'ਚ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੋਂ ਉਠਾਲ ਕੇ, ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਰੀਸੈਪਸ਼ਨ-ਡੈਸਕ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ, ਇੱਕ ਬੈੱਡ ਉੱਤੇ ਲਿਟਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਚੇਹਰਾ ਦੇਖਣਾ ਮੈਨੂੰ ਚਾਰ ਕੁ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਨਸੀਬ ਹੋਇਆ।
ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਲਾਂ 'ਚ ਹੀ ਮੇਰੀ ਵੱਖੀ ਐਕਸਰੇਅ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਕੈਮਰੇ ਛੱਲੇ ਸੀ।
ਐਕਸਰੇ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ ਕਿ ਇੱਕ ਮੋਟਾ ਸਟੋਨ, ਗੁਰਦੇ 'ਚੋਂ ਖਿਸਕ ਕੇ ਪਿਸ਼ਾਬ -ਬਲੈਡਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਨਾਲੀ ਵਿੱਚ ਨੂੰ ਖ਼ਿਸਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰਲ ਜਿਹੇ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਸਮਾਂ ਰਾਤ ਦੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਤੈਅ ਹੋਇਆ।
ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਥੀਅਟਰ 'ਚ, ਨਰਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਇੱਕ ਪੈਕਟ 'ਚੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਰਹੀ ਸੂਈ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਸੁੰਗੜਨ ਲੱਗੇ। ਸੱਜੀਆਂ ਉਂਗਲ਼ਾਂ 'ਚ ਪਕੜੀ ਸੂਈ ਨੂੰ ਨਰਸ ਨੇ ਹੁਣ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲ੍ਹਿਆਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਝਮਕ ਰਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਨਰਸ ਨੇ ਸੂਈ ਉੱਪਰ ਠੋਲਾ ਮਾਰਿਆ।
ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰ! ਉਹ ਮੁਸਕ੍ਰਾਈ। ਇਹ ਸੂਈਆਂ ਤਾਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ 'ਚ ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਰ ਚੋਭ ਚੁੱਕੀ ਆਂ। ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਚੁਭਦੀ ਸੂਈ ਮਹਿਸੂਸ ਵੀ ਨੀ ਹੋਣੀ!
ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਨਟਰਾਵੀਨਸ ਦੀ ਸੂਈ ਮਲਕੜੇ ਜੇਹੇ ਮੇਰੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਨਾੜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖਿਸਕਾਅ ਦਿੱਤੀ।
ਇੰਟਰਾਵੀਨਸ-ਸਟੈਂਡ ਤੋਂ ਲਟਕਦੀ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀ ਥੈਲੀ 'ਚ ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ ਨੇ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਹਲਚਲ ਕੀਤੀ, ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਨਾੜਾਂ 'ਚ ਭਾਫ਼ ਵਰਗਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵਗਣ ਲੱਗਾ।
ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ, ਐਨਸਥੀਯਾ ਡਾਕਟਰ, ਉਂਗਲ ਕੁ ਲੰਮੀਂ ਸਰਿੰਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੀ ਕਰ ਕੇ, ਮੁਸਕ੍ਰਾਇਆ।
ਮਿਸਟਰ ਗਿੱਲ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਗੂੜੀ ਨੀਂਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਆਂ।
ਐਮਸਥੀਯਾ ਰਾਹੀਂ ਨੀਂਦ 'ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦਾ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਟੁੰਗਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, ਮੈਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੁਰਤ 'ਤੋਂ ਬਿਸੁਰਤੀ 'ਚ ਵੜਦਿਆਂ ਕਿੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਐ।
ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਮੁਸਕ੍ਰਾਹਟ ਵਿਚਲੀ ਤਨਜ਼ ਦਾ ਬੋਧ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਮਗਰੋਂ, ਸੁਰਤ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ।
ਸਰਿੰਜ ਦੀ ਸੂਈ, ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀ ਥੈਲੀ 'ਚੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਫੁੱਟਦੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਨਲ਼ੀ ਵੱਲ ਉੱਲਰੀ। ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਨਾਲ਼ੀ ਨੇ ਬਿਨ-ਵਿਰੋਧ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੂਈ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਿੰਜ ਦੀ ਸ਼ਾਫਟ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੇ ਦਬਾਅ ਦਾ ਹੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਸੀ ਕਿ ਤਰਲ ਐਨਸਥੀਯਾ, ਥੈਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾਲੀ ਅੰਦਰ ਤੁਪਕ-ਰਹੇ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਜਾਨ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸਕਿੰਟਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ।
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਿਹੋਸ਼ੀ ਦੀ ਬੁਕਲ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ਼ਿਆ, ਮੇਰੀਆਂ ਬੇਜਾਨ ਉਂਗਲਾਂ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਭਤੀਜਾ ਤੇ ਭਤੀਜ-ਨੂੰਹ ਮੇਰੇ ਬੈੱਡ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਬਗ਼ਲਾਂ 'ਚ ਕਰੀ ਖਲੋਤੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚੇ ਹੋਏ ਮੋਢੇ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀਆਂ।
ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਕਦੋਂ ਹੋਣੈਂ? ਭਾਰੀਆਂ-ਭਾਰੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਅਆਂ, ਮੈਂ ਬੁੜਬੁੜਾਇਆ।
ਉਹ ਤਾਂ... ਹੋ ਵੀ ਗਿਆ, ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ, ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਘੁਟਦੀ ਹੋਈ, ਘਗਿਆਈ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਬੋਲੀ।
ਅੱਛਾ? ਮੇਰੀਆਂ ਭਵਾਂ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਥਿਰਕੀਆਂ। ਕੀ ਟਾਈਮ ਐ ਹੁਣ?
ਤੜਕੇ ਦੇ... ਸਾਢੇ ਚਾਰ, ਮੇਰੇ ਭਤੀਜੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
ਹੈਂ? ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਸਿਲਵਟਾਂ ਉੱਭਰੀਆਂ। ਏਨੀ ਸਵਖ਼ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਆਗੇ ਐਥੇ?
ਤਿੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਕੇ ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਕਿਰ ਗਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਲੰਮੇਰੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ।
ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ, ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਨ ਲਈ ਭਤੀਜਾ ਬੋਲਿਆ।
ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਆਪਰੇਸ਼ਨ... ਆਪਰੇਸ਼ਨ 'ਚ ਗੜਬੜ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਗੜਬੜ? ਮੇਰੀਆਂ ਭਵਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਲੱਗੀਆਂ।
ਹਾਂਅ... ਪਰ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰੋ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਨ ਬਚਗੀ, ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਦਾ ਗੱਚ ਉੱਛਲਣ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੋ ਗਿਆ।
ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਉਹ ਨਾਲੀ ਕੱਟੀ ਗਈ ਜਿਹੜੀ ਪਿਸ਼ਾਬ ਨੂੰ ਗੁਰਦੇ ਤੋਂ ਬਲੈਡਰ ਵੱਲ ਲਿਜਾਂਦੀ ਐ।
ਸਾਹ ਦਾ ਇੱਕ ਭਰਵਾਂ ਬੁੱਲਾ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ।
ਫੇਰ ਕੀ ਕੀਤਾ ਡਾਕਟਰ ਨੇ? ਮੈਂ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।
ਨਾਲ਼ੀ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਤੁਹਾਡੇ ਪੇਟ 'ਚ ਲਾਏ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕੱਟ ਨੂੰ, ਸਵਾ ਗਿੱਠ ਲੰਮਾਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
ਮੇਰਾ ਹੇਠਲਾ ਬੁੱਲ੍ਹ ਦੰਦਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਚਿੰਤਾ ਦੀਆਂ ਬਦਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਸੰਘਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਭਤੀਜਾ ਬੋਲਿਆ, ਫ਼ਿਕਰ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨੀਂ... ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਲੰਮੀਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਨਲੀ ਜੋੜ ਦਿੱਤੀ ਐ, ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਦੇ ਰਸਤਿਓਂ ਇੱਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਨਲਕੀ, ਕੱਟ ਗਈ ਨਾਲੀ ਦੇ ਜੋੜ ਅੰਦਰ ਸਪੋਰਟ ਲਈ ਖਿਸਕਾਅ ਦਿੱਤੀ ਐ।
ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਮੇਰੇ ਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਉਦਾਲੇ ਸਿਲ੍ਹ ਜਿਹੀ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜਾਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਜਾਂਘਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿਸਕਿਆ ਤਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕੱਛਾ ਗ਼ਾਇਬ ਸੀ। ਜਣਨਅੰਗ ਨੂੰ ਛੁੰਹਦਿਆਂ ਹੀ, ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲ਼ਾਂ ਤੁਰੰਤ ਕੰਬਲ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈਆਂ। ਉਂਗਲ਼ਾਂ ਉਦਾਲੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਲੇਪ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਸੁੰਗੜਨ ਲੱਗੇ। ਭਤੀਜਾ ਫ਼ਟਾ-ਫ਼ਟ ਨਰਸ ਕਾਊਂਟਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜਿਆ।
ਲਰਸ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਪੇਪਰ-ਟਾਵਲ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਉਦਾਲੇ ਲਪੇਟ ਕੇ, ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ਿੱਕੀਆਂ ਗ਼ੁਲਾਬੀ ਉਂਗਲਾਂ 'ਚ ਬੋਚ ਲਿਆ।
ਮਿਸਟਰ ਗਿੱਲੀ-ਬਿੱਲੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਦਿਲਾਸੇ ਦੀ ਫ਼ੁਹਾਰ ਸੁੱਟਦਿਆਂ, ਨਰਸ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਛਣਕੀ। ਫ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੲ੍ਹੀਂ! ਤੇਰੇ ਪੇਟ ਅੰਦਰ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਕੱਟ-ਵੱਢ ਕਰਨੀ ਪਈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਿੰਮ ਰਿਹਾ ਖ਼ੂਨ, ਪਿਸ਼ਾਬ ਰਸਤਿਓਂ ਬਾਹਰ ਆਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਜਖ਼ਮ ਆਠਰੇਗਾ, ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਸਿੰਮਣਾ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।
ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਤਰ ਹੋ ਗਏ ਪੇਪਰ-ਟਾਵਲ ਨੂੰ ਗਾਰਬਿਜ-ਕੈਨ 'ਚ ਸੁੱਟਦਿਆਂ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਫ਼ੇਰੀਆਂ।
ਮਿਸਿਜ਼ ਗਿੱਲ, ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਪੰਜ ਕੁ ਮਿੰਟ ਲਈ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਓ?
ਬੀਵੀ, ਭਤੀਜੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਨਰਸ ਨੇ ਛੱਤ ਤੋਂ ਲਟਕਦਾ ਪਰਦਾ, ਮੇਰੇ ਬੈੱਡ ਉਦਾਲੇ ਤਾਣ ਲਿਆ। ਅਗਲੇ ਪਲ ਉਸ ਨੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ, ਸਿਲ੍ਹੇ ਤੌਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀਆਂ ਜਾਂਘਾਂ ਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਏਨੀ ਕੋਮਲਤਾ ਨਾਲ ਸਾਫ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਨਵ-ਜੰਮਿਆਂ ਬੱਚਾ ਹੋਵਾਂ। ਮੇਰੇ ਸੂਖ਼ਮ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਦਿਲਾਸਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ: ਮਿਸਟਰ ਗਿੱਲ ਦਾ ਦਰਦ ਬਸ ਕੁੱਝ ਘੰਟਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਈ ਐ। ਮਿਸਟਰ ਗਿੱਲੀ-ਬਿੱਲੀ ਸਾਡਾ ਬਹਾਦਰ ‘ਬੱਚਾ' ਐ। ਇਹ ਨੀਂ ਘਬਰਾਉਂਦਾ ਪੀੜਾਂ ਤੋਂ ਤੇ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਤੋਂ! ਏਨੇ ਬੱਸ ਕੁਝ ਈ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਠੀਕ ਹੋ ਕੇ ਦੌੜਨ ਲੱਗ ਜਾਣੈਂ! ਹਰੇਕ ਜੀਅ ਏਹਨੂੰ ਦੌੜਦੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਠੀਕ ਕਿਹਾ ਮੈਂ ਗਿੱਲ ਬੋਆਏ?
ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਮੈਂ ਪੋਤੜੇ 'ਚ ਲਿਪਟਿਆ ਹੋਇਆ ਨਵ-ਜਨਮਿਆਂ ਬੱਚਾ ਸਾਂ ਤੇ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ 'ਚ ਪਿਆ ਲੋਰੀਆਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।
ਪਰ ਇਹ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨਹੀਂ!
ਫ਼ਿਰ ਕੌਣ ਹੈ ਇਹ?
ਕਿੱਥੇ ਆਂ ਮੈਂ, ਤ... ਤ... ਤੇ ਕੌਣ ਹੈਂ ਤੂੰ? ਮੈਂ ਅਰਧ-ਸੁਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਬੁੜਬੁੜਾਇਆ।
ਮੈਂਅਅ? ਉਸਦੀ ਲਿਪਸਟਿਕ ਉਸਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਫੈਲਣ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ ਏਥੇ ਨਰਸ ਹਾਂ, ਮਿਸਟਰ ਗਿੱਲ, ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ਼ ਲਈ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਪਲੋਸਦਿਆਂ ਬੋਲੀ।
ਨਈਂ... ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮਲਕੜੇ-ਮਲਕੜੇ ਮਿਟੀਆਂ ਤੇ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ 'ਚ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਚੱਕੇ ਘੰਮਣ ਲੱਗੇ। ਕੱਚੇ ਰਾਹ ਦੀ ਧੁੱਦਲ ਉਬਾਸਣ ਲੱਗੀ, ਗਲ਼ੀਆਂ ਦਾ ਚਿੱਕੜ ਹਿੱਲਿਆ ਤੇ ਅਗਲੇ ਪਲੀਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅਗਾੜੀ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਘੰਟੀ ਖੜਕਾਅ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁਲਦਿਆਂ ਹੀ ਬੇਬੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਜੰਮਿਆ ਸੰਸਾ ਬੋਲਿਆ: ਅੱਜ ਐਨਾ ਕੁਵੇਲਾ?
ਅੱਜ... ਅੱਜ ਫ਼ੰਕਸ਼ਨ ਸੀ ਕਾਲਜ 'ਚ... ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਾਲਜੋਂ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸਾਈਕਲ ਦਾ ਟਾਇਰ ‘‘ਪੈਂਚਰ'' ਹੋ ਗਿਆ।
ਗੁਸਲਖਾਨੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਿਆ ਤਾਂ ਬੈਠਕ 'ਚ ਖਲੋਤੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਪਰ ਚਾਹ ਦਾ ਗਲਾਸ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠੀ ਬੇਬੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੋਂ ਗ਼ਰਦ ਝਾੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਖ਼ਰੀ ਸਫ਼ੇ ਤੋਂ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋ ਕੇ ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਚੇਹਰਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਗੇੜਿਆ: ਕੀ ਗੱਲ ਐ, ਮੱਲ... ਬੋਲਦਾ ਨੀ ‘ਕੁਸ਼' ਅੱਜ... ਚਿੱਤ ਤਾਂ ਨੀ ਢਿੱਲਾ?
ਨਹੀਂ, ਚਿੱਤ ਤਾਂ ਠੀਕ ਐ।
ਫ਼ਿਰ ਚੁੱਪ-ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਬੈਠੈਂ?
ਚੁੱਪਅਅਅ... ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਝਮਕਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਬੱਸ... ਕਈਆਂ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ... ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਇੱਕ ਗੱਲ ਜੲ੍ਹੀ ਆਈ ਜਾਂਦੀ ਐ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਕੇ...
ਸੁੱਖ ਐ?
ਹੈ ਤਾਂ ਸੁੱਖ ਈ...
ਫੇਰ ਐਸੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਐ? ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ! ਲੜਾਈ ਤਾਂ ਨੀ ਹੋਗੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ?
ਮੈਂ ਆਹ... ‘ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ੇ' ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਆ ਹਾਂ... ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਦੀ ਮੈਂ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲੀ ਐ... ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਈ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਬੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮੈਨੂੰ ‘ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਾ' ਆਖਦੀਆਂ ਸੁਣੀਐਂ... ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਬਾਹਲ਼ੀ ਗੌਰ ਨੀ ਸੀ ਕੀਤੀ... ਸੋਚਿਆ ਐਵੈਂ ਅੱਲ ਪਾਈ ਹੋਣੀ ਐਂ, ਪਰ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉੱਠਦੈ ਬਈ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ‘ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਾ' ਕਿਉਂ ਆਖਦੀਐਂ! ਆ ਗਿਆ ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਾ? ਕੈਵੀਂ 'ਚ ਹੋ ਗਿਐ ਵੇਅ੍ਹ ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਿਆ? ਮੋਗਿਓਂ ਆਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਚਾਹ-ਪੱਤੀ ਲਿਆਦੇਂਗਾ ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਿਆ? ਨੀ ‘ਵੜਾ' ਕੱਦ ਕੱਢਿਐ ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ੇ ਨੇ!
ਗੁਜਰੀ... ਬੇਬੇ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਹੌਂਕੇ ਨਾਲ ਅਖਬਾਰ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ ਹਿਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਾ ਤੈਨੂੰ, ਭਾਈ, ਏਸ ਲਈ ਆਖਦੀਐਂ ਕਿਉਂਕਿ ਤੂੰ ਬੱਸ ਸੀ ਹੀ ਉਹਦਾ ਈ।
ਮੈਂ ਸੀ ਹੀ ਉਹਦਾ ਈ? ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਮੱਥਾ ਸੁੰਗੜੇ। ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਆਇਆ ਕਿ ਗੁਜਰੀ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਚਲੀ ਗਈ ਹੋਣੀ ਐਂ, ਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਐਸ ‘ਬੇਬੇ' ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਲ਼ਿਆ ਹੋਣੈਂ।
ਮੈਂ, ਬੇਬੇ ਜੀ, ਉਹਦਾ ਕਿਵੇਂ?
ਉਹ ਇਉਂ, ਕਾਕਾ, ਕਿ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਡੇਢ ਸਾਲ ਤੈਨੂੰ ਓਹਨੇ ਈ ਪਾਲ਼ਿਐ।
ਅੱਛਾਅਅ? ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਕਸੇਵਾਂ ਨਰਮਾਇਆ। ਪਰ ਉਹ ਸੀ ਕੌਣ? ਕਿਉਂ ਪਾਲ਼ਿਆ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ?
ਰੱਬ ਦੀ ਬੰਦੀ! ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੌਂਕੇ ਦੀ ਰੱਸੀ ਨੂੰ ਡੂੰਘੇ ਖ਼ੂਹ 'ਚ ਲਮਕਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਔਹ ਗਲ਼ੀ ਤੋਂ ਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਸੀ ਉਹਦਾ ਘਰ... ਬੱਸ ਇੱਕ ਕੋਠਾ ਤੇ ਕੋਠੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਚੌਂਕਾ-ਚੁੱਲ੍ਹਾ... ਏਸੇ ਕੋਠੇ 'ਚ ਈ ਪੜਛੱਤੇ ਹੇਠਾਂ ਉਹਦੇ ਘਰਆਲ਼ੇ ਸਮਦੂ ਨੇ ਖੱਡੀ ਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖ਼ਦਰ ਬੁਣਨ ਨੂੰ... ਚਾਹਾਂ-ਲੱਸੀਆਂ ਪੀ ਕੇ ਸਮਦੂ ਖੱਡੀ ਨੂੰ ਜਾ ਲੱਗਦਾ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਐਧਰ ਆਪਣੇ ਚੌਂਕੇ-ਚੁੱਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੀ੩ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਕੰਮਾਂ 'ਚ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਵਟਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ...
ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਉਮਰ ਸੀ ਉਹਦੀ?
ਮੇਰੀ ਹਾਨਣ ਈ ਸੀ... ਬਾਹਲ਼ੀਓ ਈ ਸੋਹਣੀ...
ਕੋਈ... ਨਿੱਕਾ-ਨਿਆਣਾ ਨੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਵਦਾ?
ਇੱਕ ਨਿਆਣਾ ਹੋਇਆ ਸੀ... ਰੱਬ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਈਂ... ਮੁੜ ਕੇ ਬੱਸ ਨਿਕਰਮੀ ਨਿਆਣੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਤਰਸਦੀ ਰਹੀ...
ਬੇਬੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ, ਤੀਹ-ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦਾ ਵਜੂਦ ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਜੁੜਨ-ਖਿੰਡਰਨ ਲੱਗਾ... ਗਲ਼ 'ਚ ਤਵੀਤੀਆਂ, ਨੱਕ 'ਚ ਕੋਕਾ ਤੇ ਵੀਣੀਆਂ ਉਦਾਲ਼ੇ ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਵੰਙਾਂ... ਸਾਡੇ ਕੱਚੀ ਕੰਧੋਲ਼ੀ ਵਾਲੇ ਚੌਂਕ 'ਚ ਚਾਹਾਂ ਉਬਾਲ਼ਦੀ, ਪਰਾਂਤ 'ਚ ਆਟੇ ਨੂੰ ਮਧੋਲ਼ਦੀ, ਤੇ ਸੁਆਹ ਨਾਲ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜਦੀ।
ਅੱਛਾਅ!
ਪਰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਐਨੀ ਨੇੜਤਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਗੀ ਸੀ ਉਸ ਦੀ?
ਹੋਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਕਾ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਹੈ ਈ ਨੀ ਸੀ, ਕਾਕਾ... ਬੇਬੇ ਤਹਿ ਕੀਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ-ਬੰਦਣ ਲੱਗੀ। ਤੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦਾ ਤਿਓ੍ਹ ਸੀ ਸਮਦੂ ਨਾਲ਼... ਇਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸੂਗ ਨੀ ਸੀ ਰੱਖਦੇ... ਵਿਚਾਰਾ ਸਮਦੂ... ਸਾਰੀ ਦਿਅ੍ਹਾੜੀ ਖੱਡ੍ਹੀ 'ਤੇ ਖ਼ੱਦਰ ਬੁਣਦਿਆਂ-ਬੁਣਦਿਆਂ ਉਹਨੂੰ ਕੁੱਬ ਜਿਆ੍ਹ ਨਿੱਕਲ ਆਇਆ ਸੀ। ਖੱਡੀ ਬੰਦ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਐਧਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆਉਣ ਦੀ ਅੱਚਵੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ।
ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਤਲੀਆਂ-ਪਤਲੀਆਂ ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗਾ... ਕੁਤਰੀ ਹੋਈ ਕਰੜ-ਬਰੜ ਦਾੜ੍ਹੀ ਤੇ ਸਿਰ ਉਦਾਲੇ ਲਪੇਟਿਆ ਖ਼ਦਰ ਦਾ ਪਰਨਾ... ਆਥਣ ਹੋਈ ਤਾਂ ਹੁੱਕਾ ਚੁੱਕੀ, ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਕਾਲੋਂ ਨੂੰ ਲਿਸ਼ਕਾਉਂਦਾ, ਧੀਮੇਂ ਕਦਮੀਂ ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਵੜਿਆ।
ਆ ਬਈ ਸਮਦੂ, ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਬਹਿਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਚੱਕ ਗਲਾਸ ਤੇ ਕਰ ਬੋਤਲ ਦੇ ਹੋਠਾਂ।
ਧੌਣ ਨੂੰ ਰਤਾ ਕੁ ਘੁਮਾ ਕੇ, ਸਮਦੂ ਸਾਡੇ ਚੌਂਕੇ ਵਲੀਂ ਤਿਰਛੀ ਨਜ਼ਰੇ ਝਾਕਿਆ।
ਸਰਦਾਰਨੀ ਤਾਂ ਨੀ ਘਰੇ? ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਲ਼ੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਖੁਰਕਦਾ ਬੋਲਿਆ।
ਉਹ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਤਾਂ ਸਾਗ ਤੋੜਨ ਗਈਐਂ, ਬਾਪੂ ਨੇ ਬੋਤਲ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਗਲਾਸ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ।
ਲਿਆ ਫੇਰ ਲੁਆ ਦੇ ਘੁੱਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ...
ਉਹ ਤੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕੋਲ ਆ ਬਹਿੰਦਾ... ਬੇਬੇ ਆਪਣੀਆਂ ਚੇਤੇ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਨੂੰ ਉਧੇੜਨ ਲੱਗੀ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਤੇਰਾ ਕਦੇ ਕੁੱਕੜ ਵੱਢ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਮੋਗਿਓਂ ਆਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬੱਕਰੇ ਦਾ ਮਾਸ ਲੈ ਆਉਂਦਾ... ਸਮਦੂ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਨੂੰ ਆਖਦਾ ਅੱਜ ਰੋਟੀ ਐਧਰੇ ਈ ਖਾਣੀ ਐਂ।
%ਪਰ ਇਹ ਦੱਸੋ ਬਈ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਲ਼ਿਆ ਕਿਉਂ, ਮੈਂ ਖ਼ਾਲੀ ਗਿਲਾਸ 'ਚ ਉਂਗਲੀ ਘੁਮਾਉਂਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
ਉਹ ਇਉਂ ਬਈ ਤੇਰਾ ਜਨਮ ਐ ਫੱਗਣ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੱਖ ਦਾ (ਫ਼ਰਵਰੀ 22), ਬੇਬੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਲੱਥਣ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ, ਕਾਕਾ, ਤੇਰੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ‘ਬਮਾਰ' ਹੋ ਗਈ ਸੀ... ਉਲਟੀਆਂ, ਮਰੋੜੇ ਬੱਸ ਸਾਰੀ ਦਿਅ੍ਹਾੜੀ ਜੀਅ ਕੱਚਾ-ਕੱਚਾ ਹੋਈ ਜਾਇਆ ਕਰੇ... ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਜਨਮਿਆਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ, ਕਾਕਾ, ਦੁੱਧ ਈ ਨਾ ਉੱਤਰਿਆ। ਤੂੰ ਕੁਰਲਾਇਆ, ਕੁਰਲਾਇਆ... ਤੇ ਕੁਰਲਾਉਂਦਾ-ਕੁਰਲਾਉਂਦਾ ਨੀਲਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ।
ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ 'ਚ ਹੁਣੇ-ਜਨਮਿਆਂ ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਬੇਬੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਲਗਾਤਾਰ ‘‘ਕੁਆਂ-ਕੁਆਂ'' ਕਰਨ ਲੱਗਾ, ਲੱਸਣ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ, ਛਿੱਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੰਢੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ... ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਬਲਹੀਣ ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਚਲਾਉਂਦਾ। ਕਿਆਂਅਅ-ਕਿਆਂਅਅ ਕਾਰਨ ਮਿੱਚ ਕੇ ਤ੍ਰੇੜਾਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ। ਚਿੜੀ ਦੇ ਬੋਟ ਵਰਗੇ ਕੰਬ ਰਹੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਛਾੜੀ ਮੇਰੀ ਨਹੁੰ ਕੁ ਭਰ ਜੀਭ ਸੁੰਗੜਨ-ਫੈਲਣ ਲੱਗੀ। ਮੇਰੀ ਵਿਲਕਣੀ ਜਦੋਂ ਬੰਦ ਹੋਣ 'ਚ ਈ ਨਾ ਆਈ ਤਾਂ ਗੁਜਰੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੰਜਾ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਛੰਨੇ 'ਚ ਡੁਬੋਇਆ ਤੇ ਗਿੱਲੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨੂੰ ਪੋਟਿਆਂ ਲਾਗਿਓਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰ ਕੇ, ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲਿਆ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਪੰਜੇ 'ਚੋਂ ਚੋਂਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਮੇਰੀ ਪੋਟਾ-ਕੁ ਜੀਭ ਉੱਤੇ ਕਿਰੀਆਂ, ਵਿਲਕਣੀ ਤੋਂ ਪਲ ਕੁ ਲਈ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਹਟਕੋਰੇ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। ਪਰ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਫੇਰ ਮੇਰੀਆਂ ਲੇਰਾਂ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਕੱਚੇ ਕੋਠੇ ਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ-ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਗਰਦ ਕਿਰਨ ਲੱਗੀ। ਗੰਨੀਆਂ ਤੋਂ ਢਿਲਕੇ ਹੋਏ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂੰਝਦੀ ਬੇਬੇ ਬੋਲੀ- ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨ੍ਹੀ ਇਹਨੇ ਵਿਲਕਣੋਂ ਹੱਟਣਾ, ਗੁਜਰੀਏ... ਦੁੱਧ ਮੰਗਦੈ, ਚੰਦਰਾ ਦੁੱਧ! ਗੁਜਰੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੇਬੇ ਦੀ ਗੋਦੀ 'ਚੋਂ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ। ਵਿਰਾਉਂਧੀ-ਵਿਰਾਉਂਦੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨੀ ਕੀ ਸੁੱਝੀ, ਬਈ ਕੁੜਤੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਕਰ ਦਿੱਤੀ...
-ਭਾਣਾ ਰੱਬ ਦਾ, ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਖੱਬੇ-ਸੱਜੇ ਗੇੜਿਆ। -ਉਹਦੀਆਂ ਤਾਂ, ਭਾਈ, ਛਾਤੀਆਂ 'ਚ ਦੁੱਧ ਉੱਤਰ ਆਇਆ।
ਅੱਛਾਅ? ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ 'ਚੋਂ ਸੇਕ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗਾ। ਐਂ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੈ?
ਹਾਂਅਅ, ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਸਿੰਮ ਆਈ ਸਿੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਪੂੰਝਿਆ। ਬਸ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਹ ਸੁਵਖ਼ਤੇ ਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਤੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਚ ਕਰ ਦੇਂਦੀ। ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਰਜਾਅ ਕੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਲਈ ਚਾਹ ਬਣਾਉਂਦੀ, ਚੌਂਕਾ-ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਸੰਵਾਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ, ਬਹੁਕਰ ਮਾਰਦੀ, ਦਾਲ਼ ਰਿੰਨ੍ਹਦੀ, ਰੋਟੀ ਪਕਾਉਂਦੀ, ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿਲਾਸੇ ਦੇਂਦੀ।
ਮੇਰੇ ਸਾਹ ਲੰਮੇਰੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ, ਤੇ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਹਰਕਤਾਂ ਥਰਕਣ ਲੱਗੀਆਂ।
ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਬੇਬੇ ਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨਹੁੰਆਂ ਨਾਲ ਖੁਰਕਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਜੇ ਗੁਜਰੀ ਕੋਲੋਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਫੜਨ ਲਈ ਬਾਹਾਂ ਉਲਾਰਦੀ, ਤੂੰ, ਭਾਈ, ਗੁਜਰੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜ ਕੇ, ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਉਹਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ 'ਚ ਲੁਕੋਅ ਲੈਂਦਾ। ਤੈਥੋਂ ਵੱਡੇ ਸੀ ਚਰਨਾ ਤੇ ਬਲਵੰਤ... ਤੇ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਅਸੀਂ ਧਰਿਆ ਸੀ ‘ਅਕਵਾਲ' ਪਰ ਤੂੰ ਤਾਂ ਗੁਜਰੀ ਦੀ ਗੋਦੀਓਂ ਈ ਨੀ ਸੀ ਉਤਰਦਾ... ਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਆਂਢਣਾਂ-ਗੁਆਂਢਣਾਂ ਤੈਨੂੰ ‘ਗੁਜਰੀ-ਆਲ਼ਾ' ਈ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪੀਆਂ।
ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਲਗਾਤਾਰ ਕਦੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੇ ਕਦੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ, ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਭਵਾਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਕਿੰਨਾਂ ਕੁ ਚਿਰ ਖਿਡਾਇਆ ਉਨ੍ਹੇ ਮੈਨੂੰ? ਸ਼ਕਲ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹੌਂਕੇ ਨੂੰ ਕਾਬੂ 'ਚ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਧੌਣ ਨੂੰ ਟੇਢੀ ਕਰ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਡੇਢ ਸਾਲ!
ਡੇਢ ਸਾਲ? ਤੇ ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਇਆ?
ਫੇਰ ਭਾਈ, ਪੁੱਛ ਨਾ! ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਫੇਰਿਆ। ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਚੱਲ ਪੀਆਂ- ਅਖ਼ੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵੱਢ ਕੇ ਪਰਲਾ ਪਾਸਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣ ਜਾਣੈਂ! ਸੱਥਾਂ 'ਚ ਗੱਲਾਂ ਚੱਲ ਪੀਆਂ ਵਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਘਰ-ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣਾਂ ਪੈਣੈਂ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਚਾਰੇ ਲੱਗ ਪਏ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰ ਪਿੰਡੋਂ ਖਿਸਕਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰਨ। ਆਟਾ ਪੀਹ ਕੇ ਬੋਰੀਆਂ ਭਰਲੀਆਂ, ਛੋਲੇ ਤੇ ਜੌਂ ਭੁੰਨਾਅ ਕੇ ਗਠੜੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਲੀਆਂ!
ਮੈਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਵੇਲੇ ਹੋਏ ਕਹਿਰਵਾਨ ਉਜਾੜੇ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹ-ਸੁਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸਾਂ- ਮਸੂਮਾਂ ਦੇ ਕਤਲ, ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਅਜ਼ਮਤਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ, ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ! ਬੇਬੇ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ 'ਚ ਗੱਡਿਆਂ ਉੱਪਰ ਬਾਂਸਾਂ ਦੇ ਵਿੱਢ (ਫ਼ਰੇਮ) ਉਸਰਨ ਲੱਗੇ, ਗਧਿਆਂ-ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਸਮਾਨ ਲੱਦਣ ਲਈ, ਅਨਾਜ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਖੁਰਜੀਆਂ 'ਚ ਬਦਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਲਾਲਟਣਾਂ, ਤੇ ਪਾਥੀਆਂ-ਲੱਕੜਾਂ ਗੱਡਿਆਂ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਵੱਸਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਤਣੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀ।
ਸਮਦੂ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਡਿੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਰਾਛਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਵੜੇ- ਦਿਲਜੀਤ ਕੁਰੇ, ਸੁਣਿਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਜੜਨਾ ਪੈਣੈਂ!
ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਆ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਚੋਂ ਹਵਾ ਖਾਰਜ ਹੋ ਗਈ। ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਢਿਲਕ ਗਏ ਮਾਸ ਹੇਠਾਂ, ਉਹਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਬੁੱਲ੍ਹ ਲਮਕ ਕੇ ਉਸਦੇ ਉਪਰਲੇ ਦੰਦਾਂ 'ਤੇ ਤਣ ਗਿਆ।
ਸਾਨੂੰ... ਬੇਔਲਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉੱਜੜਨਾ ਪਊ? ਸਮਦੂ ਮੈਨੂੰ ਭਰੇ ਗਲ਼ੇ ਨਾਲ ਬੋਲਦਾ ਦਿਸਿਆ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਦਿਲਜੀਤ ਕੁਰੇ ਕਦੇ ਵਸੇ ਈ ਨੀ! ਕੈਸਾ ‘ਜ਼ਮਾਨਾ' ਆ ਗਿਐ ਵਈ ਉੱਜੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉੱਜੜਨਾ ਪਊ?
ਅਸੀਂ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਆਂ ਐਸ ਨਿਆਣੇ ਨੂੰ, ਸਿੱਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਝਮਕਦਿਆਂ, ਗੁਜਰੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ਼ 'ਚ ਘੁੱਟ ਕੇ ਬੋਲੀ। ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਬਚਾਵੋ ਏਸ ਉਜਾੜੇ ਤੋਂ! ਸਮਦੂ ਮੈਨੂੰ ਫੁਟ-ਫੁਟ ਰੋਂਦਾ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਾ।
ਕੀ ਹੋਇਆ ਫੇਰ? ਮੈਂ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ 'ਚ ਉਂਸਾ ਕੇ ਮਰੋੜਦਿਆਂ ਬੇਬੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ।
ਫੇਰ ਭਾਈ ਆ ਗਿਆ ਉਜਾੜੇ ਦਾ ਦਿਨ, ਬੇਬੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮਿਚੀਆਂ।
ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਚ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲ਼ੀਆਂ ਉੱਤਰ ਆਈਆਂ- ਮੁਸਲਮਾਨ ਗੱਡਿਆਂ, ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਗਧੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰਾਸ਼ਨ ਲੱਦਣ ਵਿੱਚ ਰੁਝੇ ਹੋਏ, ਨਾ ਉਹ ਮੰਜੇ ਲਿਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ। ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਛੱਤਾਂ ਗਠੜੀਆਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਬੰਨੀਂਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਐਸੀ ਬੋਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭਦੀ ਜਿਸ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਨੂੰ ਬੰਨਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਿੰਨਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ 'ਚ ਹਵਾ ਵੀ ਦਸਤਕ ਦੇ ਕੇ ਵੜਦੀ ਹੋਣੀ ਐਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਵਦੇ ਘਰਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਲੱਗੇ। ਕਈ ਡੌਰ-ਭੌਰ ਹੋਈਆਂ ਮੱਝਾਂ-ਗਾਈਆਂ ਦੇ ਸੰਗਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖੜਕਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੇਵੱਸ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਕਈ ਜਣੇ, ਵਿਹੜਿਆਂ 'ਚ ਕੁੜ-ਕੁੜ ਕਰ ਕੇ, ਖੱਲਾਂ-ਖੂੰਜਿਆਂ 'ਚ ਲੁਕਣ ਲਈ ਦੌੜਦੇ ਕੁੱਕੜਾਂ ਮਗਰ ਭੱਜਦੇ ਦਿਸਣ ਲੱਗੇ। ਕੋਈ ਦਾਤੀਆਂ-ਰੰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਬੋਰੀਆਂ 'ਚ ਬੰਨੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਮੰਜੇ, ਮੇਜ਼ ਤੇ ਕੁਰਸੀਆਂ, ਓਪਰਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ 'ਤੇ ਅਸਵਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗੇ।
ਗੁਜਰੀ ਤੇ ਸਮਦੂ ਵੀ ਫਿਰ ਚਲੇ ਗਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ? ਮੈਂ ਲੰਮੇਂ ਹਾਉਂਕੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
ਨੲ੍ਹੀਂ! ਬੇਬੇ ਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ। ਉਹ ਤਾਂ, ਭਾਈ, ਅੜ ਕੇ ਬੈਠਗੇ, ਕਹਿੰਦੇ ਅਸੀਂ ਨੀਂ ਜਾਣਾ ਪੜੇ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ!
ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਤੜਕਸਾਰ ਨੇ ਅੰਗੜਾਈ ਲਈ। ਬਾਪੂ ਨੇ ਤ੍ਰੇਲ 'ਚ ਭਿੱਜੇ ਤਾਰਿਆਂ 'ਚ ਅੱਖਾਂ ਗੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉੱਠ ਹੁਣ ਕਰਨੈਲ ਸਿਅ੍ਹਾਂ! ਬਾਪੂ ਦਾ ਅੰਦਰ ਬੋਲਿਆ।
ਬਾਪੂ ਨੇ ਮਲਕੜੇ ਜੇਹੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦਾ ਫਾਟਕ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਿਆ, ਬਾਹਰ ਸਾਰੀ ਗਲ਼ੀ ਤੇ ਕੰਧਾਂ ਘੂਕ ਸੁੱਤੇ ਸਨ। ਉਹਨੇ ਗੁਜਰੀ ਤੇ ਸਮਦੂ ਨੂੰ ਜਾ ਉਠਾਲ਼ਿਆ।
ਤੁਸੀਂ ਨੀ ਹਿੱਲਣਾ ਏਥੋਂ, ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਤੂੜੀ ਵਾਲੇ ਕੋਠੇ 'ਚ ਧਕਦਿਆਂ ਬਾਪੂ ਨੇ ਤਿਊੜੀਆ-ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ। ਭਾਵੇਂ ਮੀਂਹ ਆਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਮੁੜ੍ਹਕਾ, ਤੁਸੀਂ ਬੱਸ ਅੰਦਰੇ ਈ ਪਏ ਰਹਿਣੈਂ। ਆਹ ਫੜੋ ਖ਼ਾਲੀ ਬੋਰੀਆਂ ਤੇ ਤੂੜੀ 'ਤੇ ਵਿਛਾਅ ਕੇ ਪਏ ਰਹੋ!
ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਸੀ ਉਦੋਂ?
ਤੂੰ? ਬੇਬੇ ਆਪਣੀ ਧੌਣ ਨੂੰ ਤੁਣਕਾਅ ਕੇ ਬੋਲੀ। ਤੂੰ ਕਦੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤੇ ਕਦੇ ਗੁਜਰੀ ਦੀ ਗੋਦ 'ਚ! ਗੁਜਰੀ ਨੀ ਸੀ ਵਸਾਹ ਕਰਦੀ ਤੇਰਾ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਦਾ ਵੀ! ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਫੇਰਿਆ।
ਫਿਰ ਕਿੰਨਾਂ ਕੁ ਚਿਰ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁਕ-ਲੁਕ ਕੇ?
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਉੱਜੜਿਆਂ, ਕਾਕਾ, ਹਾਲੇ ਮਹੀਨਾ ਕੁ ਹੋਇਆ ਹੋਣੈਂ, ਬੇਬੇ ਲਬ ਨੂੰ ਗਲ਼ੇ 'ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਧੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਗੀਆਂ ਫੇਰ ਮਿਲਟਰੀ ਦੀਆਂ ਜੀਪਾਂ... ਉੱਤਰ ਆਏ ਹਰਲ-ਹਰਲ ਕਰਦੇ ਲਾਲ ਪੱਗਾਂ ਆਲ਼ੇ।
ਕਰਨੈਲ ਕਵੀਸ਼ਰ ਤੇਰਾ ਈ ਨਾਂ ਐ? ਸਾਡੀ ਦੇਹਲੀ ਵੜਦਿਆਂ ਉਹ ਡੰਡਾ ਘੁਮਾਉਂਦਾ ਗਰਜਿਆ।
ਹਾਂ ਜੀ... ਜੀ.. ਜੀ ਹਾਂ, ਬਾਪੂ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਕੰਬੇ।
ਤੂੜੀ ਵਾਲ਼ਾ ਕੋਠਾ ਕਿਹੜੈ ਉਏ ਤੇਰਾ?
ਬਾਪੂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਝਾਕਿਆ।
ਖੋਲ੍ਹ ਜਿੰਦਰਾ!
ਪੁਲਸੀਆਂ ਦੀ ਧਾੜ ਜਦੋਂ ਤੂੜੀ ਵਾਲੇ ਕੋਠੇ 'ਚ ਵੜੀ, ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਮੈਂ ਤੇ ਤੇਰਾ ਬਾਪੂ ਜੀ! ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹਾਉਂਕਾ ਇੱਕ ਦਮ ਪਿਛਾਹਾਂ ਖਿੱਚਿਆ। ਤੂੰ ਕਾਕਾ, ਗੁਜਰੀ ਦੇ ਪੱਟਾਂ 'ਤੇ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ।
ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾਇਓ, ਗਾਤਰੇ ਪਾਈ ਨਿੱਕੀ ਕਿਰਪਾਨ ਨੂੰ ਸਣੇ ਮਿਆਨ, ਲੱਕ ਕੋਲ਼ੋਂ ਪੁਲਸੀਆਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਸਮਦੂ ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ 'ਚ ਉੱਛਲਿਆ। ਆਹ ਦੇਖੋ ਮੇਰੀ ਕਿਰਪਾਨ! ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਹੋ ਗਿਆਂ, ਸਿੱਖ!
ਪਖੰਡ ਕਰਦੇ ਓਂ ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦਾ, ਪਖੰਡ! ਠਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਮੋੜਵੀਂ ਗਰਜ ਮਾਰੀ। ਸਾਲ਼ੇ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦੇ! ਪਾਕਿਸਤਾਨ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਰਦੇ ਸੀ... ਲੈ ਲੋ ਸੁਆਦ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦਾ! ਨਿਕਲੋ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ 'ਚੋਂ, ਮਲੇਛੋ! ਸਿੱਧੇ ਹੋ ਕੇ ਜੀਪ 'ਚ ਬਹਿ ਜੋ ਨਹੀਂ ਤਾਂ...
ਠਾਣੇਦਾਰ ਦੀ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ' ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਧਾੜ, ਭਾਈ, ਸਮਦੂ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਉੱਤੇ ਝਪਟ ਪੀ... ਤੇ ਤੂੰ, ਭਾਈ, ਜਾਗ ਕੇ ਲੱਗ ਪਿਆ ਚੀਕਣ!
ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖਣੀ ਆਂ ਸਿੱਖਣੀ! ਗੁਜਰੀ ਗਾਤਰਾ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਕੁਰਲਾਈ। ਆਹ ਦੇਖੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਧਰਮ ਦੀ ਭੈਣ ਦਲਜੀਤੋ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਗੋਦ ਲਿਐ!
ਗੁਜਰੀ ਵੱਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਘੁੱਟੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਲੇਰਾਂ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਸਮਦੂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪੁਲਸੀਆਂ ਨੂੰ ਧੱਕਣ ਲੱਗਾ। ਭਾਰੇ ਬੂਟਾਂ ਦੀ ਦਰੜ-ਦਰੜ ਹੇਠ, ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਚਿੰਤਾ 'ਚ ਡੁੱਬੀ ਤੂੜੀ 'ਚ ਹਲਚਲ ਮੱਚਣ ਲੱਗੀ। ਕੋਠੇ ਦੇ ਨੀਮ-ਹਨੇਰੇ 'ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਢਹਿਣ-ਉਸਰਨ ਲੱਗਾ।
ਸਿਪਾਹੀ, ਅਕਵਾਲ ਸਿਆਂ, ਗੁਜਰੀ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਸਮੇਤ ਈ ਧੂਹ ਕੇ ਜੀਪ ਕੋਲ਼ ਲੈ ਗੇ। ਮੈਂ ਤੇ ਤੇਰਾ ਬਾਪੂ ਜੀ ਮਗਰ-ਮਗਰ!
ਛੱਡ ਦਿਓ ਅਬਲਾ ਨੂੰ, ਜਾਲਮੋ! ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕੂਕਾਂ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਦੇਖਿਓ ਮੇਰਾ ਮੁੰਡਾ ਨਾ ਮਾਰ ਦਿਓ!
ਛੱਡ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਿਰ ਪਾੜਦੂੰ ਤੇਰਾ, ਖਾਕੀ ਪਗੜੀ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਠਾਣੇਦਾਰ ਦੇ ਕੁੱਲੇ ਦਾ ਤਿਰਛ ਉੱਛਲਿਆ, ਤੇ ਉਹ ਡੰਡਾ ਉਲਾਰ ਕੇ ਗਰਜਿਆ।
ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਗੁਜਰੀ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਮਰੋੜ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਬੁੱਕਲ਼ 'ਚੋਂ ਮੂਲ਼ੀ ਵਾਂਗੂੰ ਪੱਟ ਲਿਆ। ਜੀਪ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਫੱਟਾ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਡਿੱਗਿਆ, ਤੇ ਜੀਪ 'ਚ ਸੁੱਟੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਫਾਕੜਾਂ ਭੀੜ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਓਝਲ ਹੋ ਗਈਆਂ।
ਏਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਦੋਵੇਂ ਬੁੱਲ੍ਹ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੁੜੇ ਤੇ ਮੇਰਿਆਂ ਦੰਦਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਘੁੱਟੇ ਗਏ। ਮੇਰੀਆਂ ਲਗਾਤਾਰ ਝਮਕ ਰਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਤੈਰ ਰਹੀ ਨਮੀ ਮੇਰੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਗਣ ਲਕਮਰੇ 'ਚ ਛਾਅ ਗਈ ਲਮਕਵੀਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਹਟਕੋਰਾ ਕੰਬਿਆ।
ਕੀ ਬਣਿਆਂ ਗੁਜਰੀ ਦਾ ਫਿਰ? ਘੁੱਟੇ ਹੋਏ ਗਲ਼ੇ 'ਚ ਤਿੜਕ ਰਹੇ ਬੋਲ ਨੂੰ ਠੁੰਮਣਦਿਆਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ। ਕੋਈ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਆਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ?
ਗੁਜਰੀ? ਬੇਬੇ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਬੁੱਲ੍ਹ ਉਹਦੇ ਦੰਦਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧਿਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨੱਕ 'ਚ ਸੁਰੜ-ਸੁਰੜ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਮੋਗ਼ੇ ਕੋਲ ਕੈਂਪ ਸੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ... ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਉਹ... ਧਾਹਾਂ ਮਾਰਦੀ-ਮਾਰਦੀ...
ਏਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੇਬੇ ਦਾ ਸਿਰ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਗਿੜਨ ਲੱਗਾ।
ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੀ 'ਚ ਫੱਸਣ-ਨਿਕਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਉੱਛਲ ਆਇਆ ਸਹਿਮ ਬੇਬੇ ਦੇ ਕਸੇ ਗਏ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਉਸਦੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਵਾਕ ਦੇ ਕਿਰਨ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਬੇਬੇ ਨੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਕੀ ਹੋਇਆ ਫਿਰ ਉਹਨੂੰ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰਦੀ ਨੂੰ?
ਉਹ... ਉਹ ਬੱਸ.. ਜੀਪ 'ਚ ਈ ਪੂਰੀ ਹੋਗੀ।
ਇੱਕ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਕੀਚਰਾਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸਟੈਂਡ 'ਤੇ ਲਟਕਦਾ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਕੰਬਿਆ। ਮੈਂ ਘਾਬਰੀ ਹੋਈ ਕਾਟੋ ਵਾਂਗ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵੱਲ ਝਾਕਿਆ। ਚਾਰਟ 'ਤੇ ਕੁਝ ਲਿਖ ਰਹੀ ਨਰਸ ਦਾ ਪੈੱਨ ਥਾਏਂ ਫ਼ਰੀਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ।
ਪਰ ਗੁਜਰੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ।
ਮੈਂ ਕਾਲਜਾਂ 'ਚ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਪੜ੍ਹਾਇਆ, ਦੇਸ-ਬਦੇਸ ਘੁੰਮਿਆ, ਅਣਗਿਣਤ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁੱਥਮਗੁੱਥਾ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨਾਲ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਨਾਂ ਤਾਂ ਗੁਜਰੀ ਦਾ ਅਣਦੇਖਿਆ ਚਿਹਰਾ ਮੇਰੀ ਸੁਰਤੀ 'ਚ ਤਰਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੁਕਦਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੁੱਧੀਆਂ ਨੂੰ ਚਿਤਵਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਗਲ਼ 'ਚ ਲਟਕਦੀ ਤਵੀਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨਾਲ ਫੜ ਕੇ ਖਿੱਚਦਾ ਹਾਂ... ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਗਲ਼ ਉਦਾਲਿਓਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਤੋੜ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ- ਛੱਡ ਏਹਨੂੰ ਸ਼ਰਾਰਤੀਆ! ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰੋੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲੀ ਮੇਰੇ ਹੇਠਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹ 'ਤੇ ਟਿਕਾਅ ਕੇ ਦਬਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਬੋਲਦੀ ਹੈ- ‘ਗੁੱਛੇ' ਹੋ ਗਿਆ ‘ਛਾਡਾ' ਕਾਲੂ-ਮਾਲੂ? ਕਾਅ੍ਹਤੋਂ ‘ਗੁੱਛੇ' ਹੋ ਗਿਆ ‘ਛਾਡਾ' ਲੱਡੂ-ਮੱਡੂ'! ‘ਗੁੱਛੇ' ਹੋਣਾ ਬੀ ਆ ਗਿਆ, ‘ਛਾਡੇ' ਭੂੰਡ-ਪਟਾਕੇ ਨੂੰ? ਮਾਂ ‘ਛਦਕੇਅਅ'! ਨੀ ਮੈਂ ‘ਬਾਰੀ' ਜਾਮਾ ਮੇਰੇ ‘ਖੰਡ-ਪਤਾਛੇ' 'ਤੋਂਅਅ!
ਮੈਂ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀ ਨਲਕੀ ਵੱਲ ਝਾਕਿਆ- ਮੇਰੀ ਸੁਰਤੀ 'ਚ ਤੇਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਉਹ ਦਿਨ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਲੱਗਾ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚੋਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਦੋ ਜੌੜੀਆਂ ਧੀਆਂ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਘਰ ਪਰਤੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਜਿਸਮ ਵਿੱਚੋਂ ਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਣੇਪੇ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਊ ਜਿਹੀ ਗੰਧ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁੰਘਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਗੁਜਰੀ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਸੁੱਤਾ ਹੋਵਾਂ। ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਗੋਦੀ 'ਚ ਲੈ ਕੇ ਥਾਪੜਦੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਜਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ। ਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਸੁਰਤੀ 'ਚ ਉਹ ਦਿਨ ਜਾਗਣ ਲੱਗੇ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਤੀਹ ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ ਦੀ ਹਰ ਔਰਤ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਗਹੁ ਨਾਲ ਝਾਕਦਾ ਤੇ ਹਰ ਚਿਹਰੇ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਗੁਜਰੀ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਉੱਭਰਦੇ ਦਿਸੀ ਜਾਣ।
ਨਰਸ ਨੇ ਮਲਕੜੇ ਜਿਹੇ, ਮੇਰੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਕੋਲ਼ ਪਏ ਬਾਕਸ 'ਚੋਂ ਨੈਪਕਿਨ ਖਿੱਚਿਆ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਧੁੰਦਿਆਈਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਨਮੀ ਸੋਕ ਦਿੱਤੀ।
ਗੁਜਰੀ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਧਰੇ ਜੀਂਦੀ ਹੋਵੇ! ਮੇਰੇ ਘੁੱਟੇ ਹੋਏ ਗਲ਼ੇ 'ਚ ਲਫ਼ਜ਼ ਪੀੜੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ
ਪਰ ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ 'ਚ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਬੋਲ ਉੱਠੀ- ਉਹ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰਦੀ, ਜੀਪ 'ਚ ਈ ਪੂਰੀ ਹੋਗੀ!
ਪਰ ਕਦੇ ਨੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਗੁਜਰੀਆਂ, ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਫੁਸਫੁਸਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਇਹ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ... ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ... ਹਰ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਜੰਮਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਬੇਬੇ!
ਕੀ ਬਰੜਾਅ ਰਿਹੈਂ, ਮਿਸਟਰ ਬਿੱਲੀ-ਗਿੱਲੀ?
ਅਗਲੇ ਪਲੀਂ ਨਰਸ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਚੋਂ ਉੱਗਿਆ ਗੁਜਰੀ ਦਾ ਹੱਥ ਮੇਰੀ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਥਾਪੜ ਰਿਹਾ ਸੀ।
Comments
Rajinder
jnaab iqbaal ji tusi tan rwa k rakh taaaaa
Loveen Kaur Gill
Masterpiece by our legend!
ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਰੋਪੜ
ਜਿਥੇ ਏਕ ਭਾਵਪੂਰਤ ਲੇਖ ਹੈ ਉਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਨਮੂਨਾ ਵੀ ਹੈ | ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਸਭ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਘੁਮਣ ਲੱਗੇ ਨੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵੀ ਤੇ ਗੁਜਰੀ ਵੀ ਨਨਾ ਬਾਲਕ ਇਕ਼ਬਾਲ ਵੀ ਤੇ 1947 ਦੀ ਵਹਿਸੀਆਨਾ ਕਾਤ੍ਲੋਗਾਹਤ ਵੀ
Dr, jiwan jot kaur
Kamal derachna dhur dil de dungaye vichon nikli te state nu v nanga kardi
BAEE AVTAR GILLL
ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ......ਬਾਈ ਇਕ਼ਬਾਲ...ਹੋਰ ਕਈ ਸੁਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ...ਪਰ ਅਸ਼ਕੇ ਤੇਰੀ ਲੇਖਣੀ ਦੇ
eh hai clasical vartaq. kini amir hai punjabi te odka da amir hai is amir punjabi de pehchan karvaun vala bai iqbal ramuvalia. koi vartiq inj vi shuru oh saqdi hai mere kapat khul gai han.ji oe bali gil eh leekh jini sheti ho saqe shahmukhi vich suhi saveer nu jaldi to jaldi tarjma kar shapna chahida hy hetha bai di amir punjabi di vangi pado.ਸੰਨ 2000 ਦੀ ਆਮਦ ਦੀ ਗਲੋਬਲੀ ਛਣਕਾਟ ਨੂੰ ਗੁਜ਼ਰਿਆਂ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ। ਬਾਕੀ ਸੰਸਾਰ ਵਾਂਗ, ਟਰਾਂਟੋ ਵਾਸੀ ਵੀ ਨਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਤੇ ਧੂਮ-ਧੜੱਕੇ ਨੂੰ ਮਾਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਿਜ ਵੱਲ ਪਰਤ ਆਏ ਸਨ। ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ, ਛੱਤਾਂ ਤੇ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਪਹਿਰਾ ਦੇਂਦੇ, ਰੁੰਡ-ਮਰੁੰਡ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ, ਲਾੜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਸਜਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰੰਗੀਨ ਲਾਈਟਾਂ, ਗੱਤੇ ਦੇ ਬਕਸੇ ਵਿੱਚ ਗੁੰਝਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ, ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਸਮੈਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਬਜ਼ਾਰਾਂ 'ਚ, ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੋਂ ਦੀ, ਇੱਕ ਬਾਹੀ ਦੇ ਖੰਭਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਖੰਭਿਆਂ ਤੀਕ ਲਟਕਾਈਆਂ, ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਭੁਕਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਘਣੀਆਂ ਲੜੀਆਂ ਬੁੱਢੀ ਮੱਝ ਦੇ ਪਿਚਕੇ ਹੋਏ ਥਣਾਂ 'ਚ ਵਟ ਗਈਆਂ ਸਨ।
gg
vqi
HARBANS BUTTAR CALGARY
ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗੁਜਰੀ ਬਾਰੇ ਪੜਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋ ਹੰਝੂ ਤਰਲ ਤਰਲ ਰੋਕਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਨਾ ਰੁੱਕ ਸਕੇ।ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਇੱਕ ਸੱਚੀ ਘਟਨਾਂ ਨੂੰ ਕਲਮ ਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਅਸਕੇ ਤੇਰੀ ਕਲਮ ਦੇ ਬਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿਆਂ ! ਭਾਵੇਂ ਤੇਰੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਿਜੇਤਾ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਪਰ ਅੱਜ ਮੈਨੂੰ ਇੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਪਾਠਕ ਦੀ ਅੱਖ ਵਿੱਚੋਂ ਡਿੱਗਿਆ ਹੰਝੂ ਉਹਨਾਂ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹੈ। ਹਰਬੰਸ ਬੁੱਟਰ ਕੈਲਗਰੀ
Iqbal Ramoowalia Canada Contact 905 792 7357
ਧੰਨਵਾਦ ਦੋਸਤੋ! ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਮੇਰੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ 'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਦਾ ਪਹਿਲ ਚੈਪਟਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖਣੀ ਅਗਰ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਤ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਵਰਿਆਮ ਦਾ ਵੀ ਧੰਨਵਾਦ।
Parmjit Kaur
bahut sohni rachna! vandd dee peed noo ujagar kardi hoiye
Hari Krishan Mayer
partition de dard nu khub surti nal rupman kardi hai eh kahani
Azeem Shekhar
Vartik da sohna nmoona a ji
surinder
kmaal dee rachna pr ke rona aa giaa
ਨਿਬੰਧ
- ਆਪਣੀਆਂ ਜੜਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਵੇਲਾ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ - ਪਵਨ ਕੁਮਾਰ ਪਵਨ
- ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਾਕਾ - ਰੂਪਇੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਫ਼ੀਲਖਾਨਾ)
- ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਾਕੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ -ਪ੍ਰੋ. ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੂੜੇ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ ਡਾ. ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਇਹ ਸਰਕਾਰਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਕੀ? -ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ ਸੁੱਖੀ
- ਅਪਾਹਜਾਂ, ਬੇਸਹਾਰਿਆਂ, ਲਾਵਾਰਸਾਂ ਦਾ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ: ਪਿੰਗਲਵਾੜਾ
- ਲੰਮੇਰੀ ਵਾਟ ਬਾਕੀ ਹੈ... ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ 'ਸੁੱਖੀ'
- ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ -ਬਲਕਰਨ ਕੋਟਸ਼ਮੀਰ
- ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਜਿਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਸ਼ਾਇਰ : ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ
- ‘ਸਿਰਜਣਾ’ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਜਸਵੀਰ ਸਮਰ
- ਗੱਠੜੀ - ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ 'ਸੁੱਖੀ'
- ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਾਰਿਸ -ਗਗਨਦੀਪ ਸਿੰਘ
- ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ -ਏ -ਆਜ਼ਮ ਦਾ ਬੁੱਤ -ਸ਼ਿਵ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਬ੍ਰਾਂਡਿਡ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਨਾਮ ਨੋ ਬ੍ਰਰਾਂਡ ਜ਼ਿੰਦਗੀ - ਡਾ. ਖੁਸ਼ਪਾਲ ਗਰੇਵਾਲ
- 14 ਫਰਵਰੀ : ਵੈਲੇਨਟਾਈਨ ਡੇਅ
- ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਹੌਸਲਾ ਅਫਜ਼ਾਈ -ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸਕੂਲ -ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਫਰਕ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਛੇੜਛਾੜ ਤੋਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ਤੱਕ ... - ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ 'ਸੁੱਖੀ'
- 250-300 ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ -ਰਜਨੀਸ਼ ਗਰਗ
- ਜਾਣੋ, ਜਾਗੋ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰੋ!
- 10 ਸਤੰਬਰ : ਵਿਸ਼ਵ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਰੋਕਥਾਮ ਦਿਵਸ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਵਿਸ਼ਵ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਦਿਹਾੜਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗਈ ਆ ਮਾਏ ਹੋ ਨੀ… - ਡਾ. ਸਿਮਰਨ ਸੇਠੀ
- ਮੰਮੀ ਪੀਂਘ ਕਿਹਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ? - ਸਤਗੁਰ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰਪੁਰ
- ਅਡੋਲ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨਿਹਚਾ ਦਾ ਮੁਜੱਸਮਾ ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ
- ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ - ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਜਰਾਜ
- ਸ਼ੌਂਕੀ, ਸਕੀਮੀ ਤੇ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਤਾਇਆ ਕੋਰਾ -ਗੁਰਬਾਜ ਸਿੰਘ ਹੁਸਨਰ
- ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ - ਗੁਰਬਾਜ ਸਿੰਘ ਹੁਸਨਰ
- ਮੋਹ ਭਿੱਜੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟਦਾ ਮਨੁੱਖ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਨਰਸ ਦਿਵਸ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤਿਉਹਾਰ ਲੋਹੜੀ -ਡਾ. ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਤਰ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਜਵਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਬਸ ਇਕ ਵਾਰ ਨੌਕਰੀ ਪੱਕੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦਿਓ : ਮਾਇਕਲ ਡੀ ਯੇਟਸ
- ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਅਖਾਣ ਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪਗਡੰਡੀ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ
- ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਿਵਸ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਕਸਰ - ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ ‘ਸੁੱਖੀ’
- ਤੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰਦੇ . . . - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਸਪੱਰਸ਼ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਦਿਵਸ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ : ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ -ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਰਵੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਮਾਅਨੇ - ਸ਼ਿਵ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਵਾਹ ਓ ਖਰਬੂਜ਼ਿਆ ਤੇਰੇ ਵੀ ਨਵੇਕਲੇ ਰੰਗ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਲਿਚਿੰਗ- ਅਸਗਰ ਵਜਾਹਤ
- ਇਨਕਲਾਬੀ ਗੁਰੀਲੇ ਦੇ ਘਰ - ਮਨਦੀਪ
- ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰੈੱਸ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਵਿਹਲਾ ਮਨ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਘਰ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਸਮੇਂ ਦੀ ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਿਆ ਬੰਦਾ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ, ਵਡੇਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਦ -ਨਰਾਇਣ ਦੱਤ
- ਇੱਕ ਖ਼ਤ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ
- ਵੈਨਜੂਏਲਾ ਰਾਜਪਲਟੇ ਦੇ ਯਤਨਾਂ 'ਚ ਅਮਰੀਕੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ -ਮਨਦੀਪ
- ਸਮਾਰਟ ਫ਼ੋਨ 'ਚ ਸਿਮਟਦਾ ਸੰਸਾਰ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਸੜਕੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ
- ਪੰਚਾਇਤੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੀ ਮਾਰ - ਜਸਵੀਰ ਸਿੱਧੂ ਬੁਰਜ ਸੇਮਾ
- ਯੂਨੀਸੇਫ (UNICEF) - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਉਮੀਦ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਬਰੂਹਾਂ 'ਤੇ ਖੜਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ –ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਢਿੱਡੋਂ ਭੁੱਖੇ ਰੂਹ ਦੇ ਰੱਜੇ ‘ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਲਬਰ’ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ 'ਤੇ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
- ਲੋਕ ਕਵੀ ਬਾਬਾ ਨਜਮੀ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਸਮੁੱਚੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਚੇਤੰਨ ਹੋ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਉੱਘੀ ਰੰਗਕਰਮੀ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰਾ ‘ਬਖਸ਼ ਸੰਘਾ’
- ਗ਼ਜ਼ਲ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਡੁੱਬਦੀ ਖੇਤੀ -ਕਰਾਂਤੀ ਆਉਣ ਨੁੰ 50 ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਨੇ - ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਹਿੰਸਕ ਭੀੜ ਦਾ ਭੀੜਤੰਤਰ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਬੇਕਲ ਉਤਸ਼ਾਹੀ : ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਸੰਸਦ 'ਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਇਰ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਧਰਮ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ - ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਮਨਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਕਿਰਨ
- ਔਕਾਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸੁਪਨੇ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਵਾਹਾਕਾ ਦੀ ਇੱਕ ਯਾਦ - ਸੱਤਦੀਪ ਗਿੱਲ
- ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਸਾਏ ਹੇਠ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਬਚਪਨ ਤੇ ਜਵਾਨੀ -ਐਡਵੋਕੇਟ ਗੁਰਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਸਿੰਘ
- ਮਾਈ ਸੁੰਦਰਾਂ -ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ
- ਅੱਖਾਂ ਹਨ ਅਨਮੋਲ ਦਾਤ -ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਰਾਹੀਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਰੁਝਾਣ -ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਮੁਆਫ਼ੀਨਾਮਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦਾ ਲੰਗਰ –ਕੇ.ਐੱਸ. ਦਾਰਾਪੁਰੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉੱਘੇ ਚਿੰਤਕ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਕੀ ਕੈਨੇਡਾ, ਬਾਹਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗੌਰਮਿੰਟ ਮਾਪਿਆਂ ਵਰਗੀ ਹੈ?
- ਨੇਤਾ ਜੀ ਕਦੋਂ ਆਉਣਗੇ? - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਜਿਸ ਕੰਮ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ ਉਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ -ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਛੱਡ ਆਏ ਖੀਰਾਂ ਤੇ ਮਿੱਠੇ ਪੂੜੇ! - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਈਸੜੂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਦੀ ਰਹੇਗੀ
- ਬਾਬਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਰੰਘਰੇਟਾ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਪਲੇਠੀ ਰਚਨਾ ਨੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਸਿਖਾਇਆ - ਪ੍ਰੋ. ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਕੂਨ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ...ਤੇ ਭਾਲਦੇ ਅਸੀਂ ਚੰਗਾ ਸਮਾਜ ਹਾਂ - ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੰਗ
- ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ ਆਉਂਦੈ ਸਾਉਣ, ਪਰ ਤੀਆਂ ਲਾਵੇ ਕੌਣ? -ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਪਿੱਠਵਰਤੀ ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਧਰੂ ਤਾਰਾ ਮੁਕੇਸ਼ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁੰਹਮਦ ਰਫ਼ੀ - ਗੁਰਮੀਤ ਰਾਣਾ
- ਸ਼ਰਤ - ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ
- ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ...ਤਾਂ ਕਿ ਚੁੰਝ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੂੰਦ ਨੂੰ ਨਾ ਤਰਸੇ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- “ਉਡਤਾ ਪੰਜਾਬ” -ਅਕਸੈ ਖਨੌਰੀ
- ਸੱਜਣਾ ਸਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੇ ਮਾਪੇ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ‘ਉਡਤਾ ਪੰਜਾਬ’ : ਕੀ ‘ਪੰਜਾਬ’ ਸ਼ਬਦ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਟਾਈਟਲ ਵਿੱਚੋਂ?
- ...ਤੇ ਉਸ ਹਾਦਸੇ ਨੇ ਬਦਲਿਆ ਟੀਚਾ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਕਿਵੇਂ ਤਿਆਰ ਕਰੀਏ ਸਮਾਰਟ ਕਲਾਸਰੂਮ -ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ
- ਸ਼ਰੀਫ ਬਣਨਾ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਲੋਕ ਹੱਸਦੇ ਨੂੰ ਦੇਖ਼ ਕੇ ਰੋਂਦੇ ਹਨ, ਰੋਂਦੇ ਨੂੰ ਹਸਾਉਂਦੇ ਹਨ - ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਨਾ ਭੁੱਲਣਯੋਗ ਹਸਤੀ ਇਕਬਾਲ ਅਰਪਨ
- ਵਣ ਵਾਲਾ ਘਰ - ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਰੜੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਬਾਲ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਸਰਾਭਾ - ਰਣਦੀਪ ਸੰਗਤਪੁਰਾ
- ਕੁੱਤੀ ਭੇਡ -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਸਾਥੀ ਸਤਨਾਮ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਪਛਾਣ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਮਾ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਉਂ– ਮਾਂ ਬਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਮਦਰਜ਼-ਡੇਅ – ਲਵੀਨ ਕੌਰ ਗਿੱਲ
- ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸਾਊਥ ਇੰਡੀਅਨ ਸਮਝਿਆ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਮਾਂ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ - ਪਰਮਬੀਰ ਕੌਰ
- ਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਸਫ਼ਰ -ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਾਗੀ
- ਦੇਸੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ - ਬੱਗਾ ਸਿੰਘ
- ਕੋਈ ਨ੍ਹੀਂ ਸੁਣਦਾ ਭੁੱਖਾਂ ਮਿਟਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਦਰਦ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਅਜ਼ਾਦ - ਅਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ
- ਕਿਸਾਨ ਮੇਲਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹੈ ਵਿਰਸਾ - ਰਵਿੰਦਰ ਹੀਰਕੇ
- "ਬੱਲ! ਆਹ ਪੱਗ ਦੀ ਪੂਣੀ ਤਾਂ ਕਰਾਈਂ ਆ ਕੇ ਕੇਰਾਂ"... - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਮੰਗਲ ਸਿਘ ਐ ਜੀ... - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲੈਨਿਨ - ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਭਤੀਜ! ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਾਰੀ ਕਦੋਂ ਆਊਗੀ... –ਰਵਿੰਦਰ ਹੀਰਕੇ
- ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਘਣਸ਼ਾਮ ਜੋਸ਼ੀ
- ਚੀਸ - ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੋਪਾਰਾਏ
- ਕਦੇ ਫ਼ਿੱਕਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਘਰ ਦਾ ਮੋਹ -ਰਵਿੰਦਰ ਹੀਰਕੇ
- ਅਨੋਖਾ ਇੰਨਸਾਫ –ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ
- ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੋਕਣ ’ਚ ਕੰਪਿਊਟਰੀਕਰਨ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਸੁਣੋ ਸੁਣੋ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਹੋ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਬੰਦਿਓ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ... ਰੁੱਤ ਬੇਈਮਾਨ ਹੋ ਗਈ - ਜਗਦੀਪ ਸਿੱਧੂ
- ਇੱਕ ਪਰਚੀ, ਦੋ ਰੁਪਏ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕੂਹਣੀ ਮੋੜ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰ
- ਕੀ ਪਤੈ ਸ਼ਰਾਬੀ ਸ਼ਰਾਬ ਛੱਡ ਦੇ ... - ਬਿੱਟੂ ਜਖੇਪਲ
- ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਰੁੱਖ ਜੇ ਸੰਭਾਲ ਕਰੇ ਮਨੁੱਖ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ -ਰਣਦੀਪ ਸੰਗਤਪੁਰਾ
- ਵੇਖੀ ਸੁਣੀ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਥਾਪ ਭਰਵੇਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਾਚ–ਪੰਜਾਬਣਾਂ -ਡਾ.ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਜਿਸ ’ਤੇ ਜੱਗ ਹੱਸਿਆ, ਉਸੇ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਜ਼ਮਾਨਾ ਮਿਲਾਵਟ ਦਾ –ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ
- ਮਰ ਕੇ ਵੀ ਅਮਰ ਹੋ ਗਿਆ ਚਮਕੀਲਾ - ਸੰਦੀਪ ਰਾਣਾ
- ਪਰਖ- ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਿੰਡ ਪੱਖੋ ਕਲਾਂ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੁੱਛੀ ਸ਼ਰਫ ਨਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਤ ਮੇਰੀ. . . - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਖੇਡਾਂ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਖਿਲਾਰ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਡਾ. ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਕਦੋਂ ਚੜ੍ਹੇਗਾ ਪੰਜਾਬ ਦਿਆ ਸੂਰਜਾ ਦੁਨੀਆਂ ’ਤੇ ਫੇਰ ਮੁੜ ਕੇ ... - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਗੁਲਾਮ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੇਤਾ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਦੋ ਰੋਜ਼ਾ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਸ਼ੁਰੂ
- ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਅਣਕਹੀ ਦਾਸਤਾਨ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਬੁੱਘੀ ਪੁਰਾ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਕੈਨੇਡਾ ਨਿਵਾਸੀ ਨੌਜਵਾਨ ਹਰਨੂਰ ਗਿੱਲ ਦੀ ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ
- ਵਿਵੇਕ ਸ਼ੋਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ… -ਸੰਦੀਪ ਰਾਣਾ ਬੁਢਲਾਡਾ
- 2015 ਮੈਨ ਬੁਕਰ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ ਮਾਰਲੋਨ ਜੇਮਜ਼ ਦਾ ਨਾਵਲ “ਏ ਬਰੀਫ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ ਸੈਵਨ ਕਿਲਿੰਗਜ਼” -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਆਓ ਨਵੇਂ ਪੈਂਡੇ ਤੈਅ ਕਰੀਏ - ਐੱਸ ਸੁਰਿੰਦਰ ਇਟਲੀ
- ਲੋਕ-ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਾਮਰੇਡ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਲਾਰ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹਾਸੇ ਮਾਣੋ -ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਹਾਜੀ ਬਾਬਾ ਸਲਾਮ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਨਵੀਆਂ ਉਮੰਗਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਨਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ 2016 ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ - ਰਾਣਾ ਬੁਢਲਾਡਾ
- ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਸਤਾਖਰ ਉਸਤਾਦ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਸੁਲੱਖਣ ਸਰਹੱਦੀ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਰੰਗੀਲ਼ਪੁਰ
- ਮਾਸਟਰ ਖੇਤਾ ਸਿੰਘ ਲਈ ਬਣੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਗੁੜਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੁੜੀ -ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਰੰਘਰੇਟਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਪਾਉਣ ਵਿਦਿਆਰਥੀ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਗੱਜਣਵਾਲਾ ਕਰਤਾਰਾ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਵਿਸ਼ਵ ਅੰਗਹੀਣ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਤਿਆਗੋ ਤਰਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ -ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਫਰੈਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ... - ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਸਾਡੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦੁਰ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਮਾ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਬਣਨਾ ਪਵੇਗਾ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਡਾ ਪਹਿਰਾਵਾ -ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਵੀ ਜੰਮਦੇ ਨੇ -ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਘਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਨ - ਬਲਕਰਨ ਕੋਟ ਸ਼ਮੀਰ
- ਰੱਖੜੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਕਿੱਧਰ ਗਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ? - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਮਾਓ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ - ਮੱਖਣ ਕਾਲਸਾਂ
- ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣੇ ਰਹਿਣਗੇ
- ਗੁਰੂ-ਸ਼ਿੱਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ : ਅਧਿਆਪਕ ਦਿਵਸ - ਸੁਨੀਲ ਕੁਮਾਰ 'ਨੀਲ'
- ਰਿਸ਼ਤਾ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਚਰਚਿਤ ਪੰਛੀ ਕਾਂ
- ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ: ਅਬਦੁਲ ਕਲਾਮ
- ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ
- ਉਸਤਾਦ ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਹਿ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ
- ਦਾਦਾ ਜੀ ਚਲੇ ਗਏ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਨਾ ਭੁੱਲਣ ਯੋਗ 'ਕਲਾਮ' –ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗਾਥਾ: ਕਾਮਰੇਡ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਫਤਿਹਪੁਰ ਕਲਾਂ
- ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਹੀ ਹੈ ਸਮਾਰਟ ਫੋਨਾਂ ਦੀ ਹੋੜ -ਬਲਕਰਨ ਕੋਟ ਸ਼ਮੀਰ
- ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਨਿਰੰਜਨ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ ਕਾਲਸਾਂ - ਮਨਦੀਪ
- ਵਰਤਮਾਨ ਮਨੁੱਖ ਖਪਤਕਾਰੀ ਤੋਂ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਤੱਕ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਬਾਹੁਬਲੀ: ਇਹ ਸਹਿਮਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ? - ਐਨਾ ਐੱਮ ਐੱਮ ਵੇਟੀਕਾਡ
- ਹਾਰ ਤੋਂ ਜਿੱਤ ਵੱਲ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਸੁਨਾਮ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਜਸਦੇਵ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ
- ...ਤੇ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ਟੀ ਐਂਡ ਐਫ ਸੀ ਯਾਨੀ ਫੇਸਬੁਕ ਤੇ ਟਵੀਟਰ -ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਮਿਜ਼ਾਇਲ ਮੈਨ ਡਾਕਟਰ ਕਲਾਮ - ਸੁਨੀਲ ਕੁਮਾਰ 'ਨੀਲ'
- ਪੈਸੇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਦੌੜ ’ਚ ਰੁਲਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ -ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਸਮਾਜ ਦੀ ਅੱਖ ’ਚ ਤਿਣ ਨੇ ਇਹ ਨਸ਼ੇ - ਬਲਕਰਨ ਕੋਟ ਸ਼ਮੀਰ
- ਰੱਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੌਣ? -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ਫ਼ਰ ਦਾ ਵਿਵੇਕ -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਸਾਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਤੁਮ ਹੀ ਸੋ ਗਏ ਦਾਸਤਾਂ ਕਹਿਤੇ-ਕਹਿਤੇ - ਬੇਅੰਤ ਮੀਤ
- ਦੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੁਸਕਾਉਣਾ ਸਿੱਖੋ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਵਿਹਲੜਾਂ ਨੇ ਕਸਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਯੋਗਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ - ਡਾ ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਨੋਟ ਉਹੀ ਨੇ ?- ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਮੈਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ - ਜਸਵੀਰ ਸਿੱਧੂ
- ਸਮਾਜਵਾਦ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ - ਰਾਹੁਲ ਸੰਕਰਤਾਇਨ
- ਬਹੁ-ਬਿਧ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ: ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਨੰਦ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- 'ਗ਼ੱਦਾਰ' ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਆ ਰਿਹਾ ਨਿਘਾਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਮੇਰਾ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਰੋਹ -ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- …ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਜਬਰ ਜ਼ਿਨਾਹ ’ਚ ਲਿਤਾੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਦੱਸੋ ਮੈਂ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਭੋਜਨ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਹੈ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਖਾ ਰਹੇ ਹਾਂ-ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਪੁਰਾਤਨ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਰੌਚਿਕ ਗਾਥਾ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕਦੇ ਵਿਰਸਾ ਵੀ ਮਰਿਆ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਬਾਪੂ ਵਰਗੇ ਜਿਉਂਦੇ ਆ ! - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸਰਵਰਕ ਲਈ ਫ਼ੋਟੋ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ - ਪਰਮਬੀਰ ਕੌਰ
- ਜੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਿੰਨੀ ਕਮਲੀ ਹਾਂ ਮੈਂ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਮਾਈਆਂ ਰੱਬ ਰਜਾਈਆਂ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਅਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਵੀ ਤੇ ਗਾਇਕ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਉਹ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਸੀ. . . - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਯਹ ਦੁਨੀਆਂ ਅਗਰ ਮਿਲ ਭੀ ਜਾਏ ਤੋ ਕਿਆ ਹੈ. . . -ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਪਹਿਲੀ ਹਵਾਲਾਤ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਆਸ ਦੀ ਕਿਰਨ - ਬਿੱਟੂ ਜਖੇਪਲ
- ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹ ਗੱਲ ਨਾ ਜਾਣ ਸਕਿਆ - ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਲਹਾਰ
- ਬੁਢਾਪਾ ਸਰਾਪ ਨਹੀਂ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਮਹਿੰਗਾ ਪਿਆ ਮੈਨੂੰ ਵਿਚੋਲਗਿਰੀ ਦਾ ਚਸਕਾ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਤਖ਼ਤੀ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹੈ. . . -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਲਾਸ਼ ਖੋਹੀ ਵੀਰਾ ਤੇਰੀ ਅੱਧ-ਝੁਲਸੀ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਜਦੋਂ ਨਕਲ ਮਾਰੀ ਵੀ ਕੰਮ ਨਾ ਆਈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਛੂਟਤੀ ਨਹੀਂ ਕਾਫ਼ਿਰ ਮੂੰਹ ਕੋ ਲਗੀ ਹੂਈ - ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਮੁਆਫ਼ੀ ਦਾ ਲਾਸਾਨੀ ਮੁਜੱਸਮਾ ਪ੍ਰਭੂ ਯਿਸੂ ਮਸੀਹ -ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਸਿਰ ਦਰਦ -ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਮੱਧਮ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿਓ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਨਾ ਹੋਰ ਦੇ ਲਉ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ – ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਸ਼ੇਰੂ - ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਇਹ ਕੇਹਾ ਚੇਤਰ ਆਇਆ ਨੀ ਮਾਏ ! -ਦੇਵਿੰਦਰ ਅਗਰਵਾਲ
- ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ਉੱਤੇ ਸਾਡੇ ‘ਅਮਲ ਜਾਂ ਭੁਲੇਖੇ’ - ਵਰਿੰਦਰ
- ਨਿਯਮ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜੰਗ ਹਾਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ! -ਮਿੰਟੂ ਗੁਰੂਸਰੀਆ
- ਸੁਭਾਅ ਹੋਵੇ ਮਿਲਣਸਾਰ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਡਾ. ਰਾਸ਼ਟਰਬੰਧੂ ਨਾਲ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਮ ਦਿਲ ’ਤੇ ਲਾਇਆ ਉਹ ਰੋਗੀ ਬਣ ਗਏ -ਮਿੰਟੂ ਗੁਰੂਸਰੀਆ
- ਚੁਰਾ ਲਓ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਪਲ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਔਰਤ ਆਗੂ ਰੋਜ਼ਾ ਲਕਸਮਬਰਗ -ਮਨਦੀਪ
- ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੋ. ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਹੋਣ ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ - ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਯੂਨਾਈਟਡ ਪੰਜਾਬ ਫੁਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਮਾਹਿਲਪੁਰ: ਫੁਟਬਾਲਰਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਅਲੰਬਰਦਾਰ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣੋ -ਸੰਤੋਂਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਦੋ ਬਾਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲੀ ਬੱਚੀ ਸੁਖਚੰਚਲ ਕੌਰ ਨੱਨੂੰ
- ਅਣਸੁਲਝੇ ਸਵਾਲ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਨਾ ਜਾਈਂ ਮਸਤਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਚਿਲਮ ਫੜਾ ਦੇਣਗੇ ਬੀਬਾ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- 7 ਫ਼ਰਵਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ... ਅਤੇ 10 ਫ਼ਰਵਰੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ - ਸੁਕੀਰਤ
- ਬੁਢਾਪੇ `ਚ ਜੁਆਨੀ ਦਾ ਅਨੰਦ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਅਸੀਂ ਕੀ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ ? -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- 'ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਇਨ ਨਾਰਥ ਅਮਰੀਕਾ'(ਅਪਣਾ) ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਢਲਾ ਥੰਮ੍ਹ ਸੀ ਫ਼ਾਲਕਨ
- ਸੋਚ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਕਾਸ਼ ਕਿਤੇ ਉਹ ਬੀਤੇ ਵੇਲੇ ਮੁੜ ਆਵਣ –ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਲਹਾਰ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਰਹੇ… -ਦਵੀ ਦਵਿੰਦਰ ਕੌਰ
- ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਪੀਡੀਆਂ ਗੰਢਾਂ -ਸੰਤੋਂਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਪੀੜਾਂ `ਚ ਪਰੋਏ ਹਾਸੇ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਮਾਖਿਓਂ ਮਿੱਠੜੇ ਬੋਲ -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਅਸਲ ਫਰਿਸ਼ਤਾ - ਬਿੱਟੂ ਜਖੇਪਲ
- ਦੋਸਤੀ ਰਹਿਤ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੌੜੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਹੌਸਲਾ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੁੰਦੇ - ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਰਾਓਵਾਲੀ
- ਬੁਢਾਪਾ ਆਵੇ ਹੀ ਕਿਉਂ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਹੌਂਸਲਾ ਅਫਜ਼ਾਈ ਦਾ ਕਮਾਲ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਝੂਮ ਝਾਮ ਝੂਮਤੀ ਬਸੰਤ ਰਿਤੂ ਆਈ ਹੈ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਲੈਤ ਵਾਲੀ ਭੂਆ - ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚਾਹਲ “ਮਾਧੋ ਝੰਡਾ”
- ਅਲਵਿਦਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ! -ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਰਾਓਵਾਲੀ
- ਐ ਭਰਿਸਟ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਮਨੁੱਖ ਤੇਰੀ ਔਕਾਤ ਕੀ ਹੈ ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਲੋਕੋ ਸੜਕ 'ਤੇ ਟ੍ਰੈਫ਼ਿਕ ਨਿਯਮਾਂ, ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਰਹੋ –ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਜਨਮ ਦਿਨ -ਨੀਲ
- ਫੁੱਟਬਾਲ ਨੂੰ ਅਰਪਿਤ ਹੈ-ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਸਪੋਰਟਿੰਗ ਕਲੱਬ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਰਕਤ ਹੈ –ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਣ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਕੀ ਹੈ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਲੋਹੜੀ ਵੇ ਲੋਹੜੀ ਜੀਵੇ ਤੇਰੀ ਜੋੜੀ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਲਿਖਦਾ ਸੂਲੀ ਚੜਾਇਆ ਬਚਪਨ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਬਾਅ ਉਡੀਕ ਰੱਖੀ ਅਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਆਵਾਂਗੇ. . . - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਭਲੀ ਕਰੇ! -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਗਾਈਏ ਤਾਂ ਹਵਾਵਾਂ ਦੱਸਣ, ਸੁਣੀਏ ਤਾਂ ਅੰਬਰ ਨੱਚਣ –ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਮਾਂ - ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭਾਈ ਰੂਪਾ
- ਵਿਦਵਤਾ ਦੇ ਸਜੀਵ ਤੇ ਸਾਕਾਰ ਸਰੂਪ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ.ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਮਿਥਿਹਾਸ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ
- 37 ਅਧਿਆਪਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿੰਡ ਹੱਲੂਵਾਲ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪੁਲੀਸ, ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨ, ਪਾਣੀ, ਪੱਗ ਅਤੇ ਪੂਣੀ - ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਚੱਕੀਰਾਹਾ - ਪਰਮਬੀਰ ਕੌਰ
- ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ -'ਨੀਲ'
- ਜੱਟ ਮਰ ਗਏ ਕਮਾਈਆਂ ਕਰਦੇ ਨੀ ਜੱਟੀਏ ਤੇਰੇ ਬੰਦ ਨਾ ਬਣੇ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਮੰਤਰ, ਹੁਕਮ ਅਤੇ ਸਲਾਹ -ਨੀਲ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ ਅਮਰਜੀਤ ਖੇਲਾ
- ਮੋਜ਼ਰ ਜੋੜੀ ਦੀ ਯੁੱਗ ਪਲਟਾਊ ਖੋਜ -ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਧੀਰ
- ਹਜ਼ੂਰੀ ਰਾਗੀ ਭਾਈ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਪੂਨੇ ਵਾਲੇ - ਡਾ: ਮਲਕੀਅਤ ਸਿੰਘ ਸੁਹਲ
- ‘ਧਰਤ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਦਿਆਂ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਭੋਜਨ ਜੁਟਾਉਣਾ’ -ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਲੋਹਾਮ
- ਪਰਦੇਸੀਂ ਵੱਸਦੇ ਅਧੇੜ ਪੰਜਾਬੀ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਿਰੋਗ ਤੇ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਵੰਗਾਰ -ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਮਹਾਨ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਡਾ. ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਸ.ਸ. ਛੀਨਾ
- ਸੱਚ ਆਖਦਾ ਸੀ ਨਰੈਣਾ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਰਮ, ਕਾਨੂੰਨ ਸਰਗਰਮ -ਨੀਲ
- ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ’ਚ ਫਸੀ ਬਜ਼ੁਰਗੀ -ਕੁਲਮਿੰਦਰ ਕੌਰ
- ਜਨਤਾ ਲਈ ਗਲਫ਼ਾਹੀ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਆ ਜਾ ਜਿਨਪਿੰਗ ਝੂਟ ਲੈ, ਪੀਂਘ ਹੁਲਾਰੇ ਖਾਂਦੀ ! -ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਮਨ ਹੋਲਾ ਕਰ ਲਈਦਾ ਹੈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਚੁਆਨੀ ਵਾਲਾ ਭਿਖਾਰੀ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰਜਕ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਭਾਅ ਜੀ - ਡਾ: ਧਰਮਵੀਰ ਗਾਂਧੀ
- ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਭਾਅ ਜੀ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਲੋਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਓ: ਅਲਗੋਜਾ ਵਾਦਕ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਿੱਲਾ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਕ
- ਕੰਧਾਂ ਬੋਲਦੀਆਂ ਵੀ ਹਨ - ਰਮੇਸ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਸਰਾਧ ਹੈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਰਜਨ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਇਕ ਗ਼ੈਰ-ਰਵਾਇਤੀ ਸਿਖ ਦੇ ਵਲਵਲੇ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਵਾਨ -ਮਨਦੀਪ
- ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮਰ ਗਈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਬਿਨ ਮਾਪੇ ਧੀਆਂ ਬੇਗਾਨੀਆਂ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਮੇਰੀ ਮਾਂ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਗੁਰੂ-ਸ਼ਿੱਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ : ਅਧਿਆਪਕ ਦਿਵਸ -ਨੀਲ
- ਬਾਦਲ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇਹ ਪੁਰਾਣੀ ਯਾਦ -ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਸੇਵ ਦ ਗਰਲ ਚਾਈਲਡ - ਰਮੇਸ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ.ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਿਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ਮਾਣਕ : ਕੋਮਲ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਗ਼ੁਰਬਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਂਦਾ ਬਰਕਤ ਸਿੱਧੂ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸਾਲ ਜਾਂ ਬੜਾ ਸਾਂਗ ਕੱਢਣ ਦੀ ਅਸਲ ਕਹਾਣੀ - ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ ਨਰ
- ਕਿਰਨਜੀਤਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਮਾਇਨੇ -ਮਨਦੀਪ
- ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾ: ਟੀਕਾਕਾਰੀ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਆਗੂ - ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਔਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ: ਸਰਬੰਗੀ- ਕੀਟ-ਵਿਗਿਆਨੀ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤੇ ਕਲਾਕਾਰ - ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਿਰਤ ਕਲਾ:ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਦੇ ਕਿਉੇਂ ਹੋ? -ਏਦੋਆਦਰੋ ਗਾਲੇਆਨੋ
- ਸੂਖਮ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ : ਪੰਜਾਬ 1984 – ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਵੱਖਰੀ ? -ਜੀ. ਐੱਸ. ਗੁਰਦਿੱਤ
- ਅੰਬੀਆਂ ਨੂੰ ਤਰਸੇਂਗੀ ਬਾਗ਼ਾਂ ਦੀਏ ਰਾਣੀਏ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਬਾਬੇ ਬਾਦਲ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀਏ ਬੱਤੀਏ, ਦਸ ਜੇਠ ਦਾ ਦੁਪਹਿਰਾ ਕਿੱਥੇ ਕੱਟੀਏ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਮਿੱਟੀ ਨਾ ਫਰੋਲ਼ ਜੋਗੀਆ-ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸਾਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਜਾਗਣ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਝੁਲਸ ਰਹੀ ਹੈ ਇਨਸਾਨੀਅਤ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਨਾ ਫਿਰ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਲੈ ਹੀ ਦਿੱਤੀ "ਲਾਲ ਬੱਤੀ" ਵਾਲੀ ਕਾਰ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਜਿਸ ਕਮਲਜੀਤ ਨੀਲੋਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਘੋਲੀਆ ਸੱਥ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਰੌਂਤਾ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਨਵਾਂ ਸੰਸਦੀ ਮੈਂਬਰ ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਜਿਵੇਂ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆਈ ਨਵੀਂ ਨੂੰਹ - ਹਰਮਨਦੀਪ 'ਚੜ੍ਹਿੱਕ'
- ਸਮਾਂ ਬੜਾ ਬਲਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਬਾਬਿਓ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਸਾਡੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਗਿਰ ਰਿਹਾ ਮਿਆਰ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਸੈਣੀ
- ਸੰਜੀਵਨੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਖ਼ੂਨਦਾਨ- ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਮਸਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗਕੇ "ਮਰਦੋਂ ਬਣੇ ਜ਼ਨਾਨਾ ਵੇ ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਭੀੜ ਪਈ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਬੋਹਲ਼ਾਂ ਦਾ ਰਾਖਾ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਇਹ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਤਲ? -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ‘ਦਾਸ ਕੈਪਿਟਲ’ ਦਾ ਲੇਖਕ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਮਈ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਦਿਨ ਵਜੋਂ ਮਨਾਓ -ਮਨਦੀਪ
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮਈ ਦਿਵਸ- ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੋਹਮਤਾਂ ਦਾ ਅਖਾੜਾ! - ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਕਲਾਕਾਰ ਮੁੱਲ ਵਿਕਦੇ ਆਜਾ ਛਾਂਟ ਲੈ ਬਾਦਲ ਸਰਕਾਰੇ -ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਆਹ ਸਤਿੰਦਰ ਸੱਤੀ ਵਾਲੇ ਸੁਵਿਧਾ ਸੈਂਟਰ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਚੰਦ ’ਤੇ ਬਣਾਏ ਨੇ! - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਕਿਵੇਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲਿਖਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ? -ਡਾ. ਬਲਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਗੁਲਾਬੀ ਪੱਗਾਂ ਨਾਲ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ 'ਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ ਉੱਭਰਦਾ ਗੀਤਕਾਰ "ਰਾਜ ਨਿਜ਼ਾਮਪੁਰੀ" - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਆਸ਼ਕ ਬਾਰੇ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦਿਆਂ - ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਓਲ
- ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਂਹ ਵਾਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਂਹ ਮਾਫ਼ਕ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਬਚ ਸਕਦੀ ਏ - ਨੁਜ਼ਹਤ ਅੱਬਾਸ
- ਦਾਜ ਬਦਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬੇਰੁਖੀ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਕੈਂਸਰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਨ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਆਦਰਸ਼ ਅਧਿਆਪਕ ਗਿ. ਭਵਖੰਡਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ: ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਭੈਣ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦਿਆਂ . . .- ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਖ਼ਬਰ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਬੱਲੇ! ਬਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਹਾਂ - ਕੁਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਅਸੀਂ ਮਲਵਈ ਨੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਹੋਣਹਾਰ ਵਿਰਵਾਨ ਕੇ ਹੋਤ ਚੀਕਨੇ ਪਾਤ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ੀਰੋ ਅਵਸਥਾ –ਗੀਤ ਅਰੋੜਾ
- ਫੌਜੀ ਤੇ ਫਰੈਸ਼ੀ - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਹਾਏ! ਮੇਰਾ ਯਾਰਾਂ ਵਰਗਾ ਤਾਇਆ ਬੋਗੀ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਹਾਸਿਆਂ ’ਚ ਸਿਹਤਮੰਦੀ -ਪਵਨ ਉੱਪਲ
- ਬਾਬੂ ਮੰਗੂ ਰਾਮ ਮੁੱਗੋਵਾਲੀਆ :ਨਿਧੱੜਕ ਗਦਰੀ ਅਤੇ ਆਦਿ ਧਰਮ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਮੇਰੀ ਪਲੇਠੀ ਪੁਸਤਕ ਕਿਵੇਂ ਛਪੀ? - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਬੇਗ਼ਮ ਅਖ਼ਤਰ: ਮਲਕਾ-ਏ-ਗ਼ਜ਼ਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਨੌਰਾ ਰਿਚਰਡ : ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਜਨਮਦਾਤੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਨਿਰਮਾਣਤਾ ਅਤੇ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਸੁਮੇਲ: ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਜੀ -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਤੀਰਥ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਰਤ ਕਰਵਾ ਚੌਥ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਖੜੋਤੀ ਹੈ ? -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਓਏ ! ਏਹ ਤਾਂ ਪੇਂਡੂ ਨੇ - ਪ੍ਰੀਤੀ ਸ਼ੈਲੀ 'ਬਾਲੀਆਂ'
- ਖੂਹ : ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਕਿਨਾਰੇ - ਜਸਵੀਰ ਸਿੱਧੂ
- ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਤੇਰੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਲਾਮ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੱਕਾ:ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਬਰਨਾਲਾ - ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਐਗਨੀਜ਼ ਸਮੈਡਲੀ : ਗ਼ਦਰੀ ਵੀਰਾਂਗਣ - ਮਨਦੀਪ
- ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
- ਇਹ ਹੈ ਚੰਗੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਿਮਰਜੀਤ ਮਾਣਕ :ਮੁੱਗੋਵਾਲ ਦਾ ਮਾਣ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸੁਮੇਲ - ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਪਿੰਡ ਚਕਰ ਦੀਆਂ ਕਿਆ ਬਾਤਾਂ! -ਪ੍ਰਿੰ. ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਈਏ? -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵੇ ਤੂੰ ਨੌਕਰ ਕਾਹਦਾ -ਬਲਜੀਤ ਬਾਸੀ
- ਕੰਵਰ ਸੰਧੂ -ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਬਰਤਾਨਵੀਂ ਸਾਮਰਾਜੀਏ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮ -ਮਨਦੀਪ
- ਗੋਬਿੰਦ ਘਾਟ ਦਾ ਭਿਆਨਕ ਸਫਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਕਰੋਪੀ -ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ
- ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਹੈ ਯਾਰੋ ! –ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ - ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਪਾਣੀ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਾਲਾ ਜ਼ਹਿਰੀ ਹੋ ਗਿਆ - ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ‘ਹਿਰਦੇ’
- ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਪੈੱਨ-ਮੇਰੇ ਪੈੱਨ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ - ਪ੍ਰੋ. ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਸੰਗ ਵਿਚਰਦਿਆਂ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕਿਹੋ ਜਹਾ ਹੋਵੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਰਪੰਚ - ਡਾ. ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਰੌਂਤਾ
- ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਦਿਨ, ਸਾਰੇ ਦਿਨ -ਲਵੀਨ ਕੌਰ ਗਿੱਲ
- ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ -ਮਨਦੀਪ
- ਗੁਜਰੀ ਮਰਦੀ ਨਹੀਂ -ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ
- ਆਬ ਆਬ ਕਰ ਮੋਇਓ -ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸਈਅਦ
- ਇੱਕ ਨਜ਼ਮ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਇੱਕ ਸੀ ਚਮਕੀਲਾ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੁੱਚਾ ਗੁਣ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਯਾਦ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖ਼ੈਰ-ਸੁੱਖ ਦੀ ਦੁਆ ਕਰਨ ਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ! -ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਜਤ ਜੀਵਨ ਵਿਰੋਧੀ ਹਾਲਤਾਂ -ਪੂਜਾ ਭੁੱਲਰ
- ਫੁੱਟਬਾਲ ਹੀ ਖੇਡ ਹੈ ਮਾਹਿਲਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਰੁੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਣੀ: ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ –ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਸੈਣੀ
- ਸਦੀਵੀ ਨਿੱਘ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤਿਓਹਾਰ: ਲੋਹੜੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਰੂਸੀ ਗਾਂਵਾਂ ਦੇਸੀ ਢੱਠੇ –ਹਰਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਅਸੀਂ ਕਾਹਲੀ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਕਿਉਂ ਹਾਂ ? - ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾਂ ਦੇ ਬੀਅ - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਸ. ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ, ਗਵਰਨਰ-ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ-ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ
- ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਸ਼ਵੀ ਵਾਲੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਗੁਜਰਾਲ ਜੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਦਲ ਗਿਆ -ਪ੍ਰਿੰ. ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਵਾਹ ਨੀ ਮੌਤੇ ਕਾਹਲੀਏ -ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਯਾਰ ਅਣਮੁੱਲੇ ਬਨਾਮ ਯਾਰ ਬੇਮੁੱਲੇ -ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਸਦਾ ਲਈ ਤੁਰ ਗਿਆ ਹਾਸਿਆਂ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ ਭੱਟੀ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ: ਗੀਤਕਾਰੀ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਯਸ਼ ਚੋਪੜਾ:ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਦਾ ਫ਼ਰਕ -ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ –ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਵਕਤ - ਵਿਸ਼ਵਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਸੋਹਣ ਦੀ ਯਾਦ -ਗੁਰਨਾਮ ਗਿੱਲ
- ਯਾਸ਼ੰਤਾ -ਬਿੰਦਰ ਪਾਲ ਫਤਿਹ
- ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜਾਂ, ਗ੍ਰੰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ -ਗੁਰਚਰਨ ਨੂਰਪੁਰ
- ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਹਾਕਮ ਸੂਫੀ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਬਾ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਸ਼ੇਖ਼ ਚਿੱਲੀ ਮਾਰਕਾ ਟਪੱਲੀਆਂ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਕਦੋਂ ਖ਼ੈਰ ਕਰਨਗੇ? -ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਸਨਮਾਨ -ਡਾ. ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਭੁਲੱਕੜਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ -ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਭੈਣ ਸੱਚੀਉਂ ਪਰਤ ਆਈ - ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚ ਕੌੜਤੁੰਮੇ ਤੋਂ ਵੀ ਕੌੜਾ ਹੁੰਦੈ -ਮਨਦੀਪ ਖੁਰਮੀ ਹਿੰਮਤਪੁਰਾ
- ਅੱਜ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਨ 'ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ
- ਬਹੁੜੀਂ ਵੇ ਤਬੀਬਾ… -ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਤੂਰ
- ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਜਗਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੁਪਰ ਸਟਾਰ ਦਾ ਚਲਾਣਾ – ਪ੍ਰੋ. ਐੱਚ.ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਧੀਆਂ ਧਿਆਣੀਆਂ ਕਿਉਂ ਮਰ ਜਾਣੀਆਂ -ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਸੇਖੋਂ
- ਪਸ਼ੂ ਬਨਾਮ ਮਨੁੱਖ -ਪ੍ਰੋ. ਬਲਦੀਪ
- ਰੁਸਤਮ-ਏ-ਹਿੰਦ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਿਦਆਂ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਮੰਗਾ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਲਾਇਤੀ ਬੋਲੀਆਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਸਬੱਬੀਂ ਟਪਕੀ ਅਮੀਰੀ ਦੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਝੋਟਾ-ਕੁੱਟ - ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਖ਼ਤਰਾ ਤੇ ਖ਼ਬਰ -ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ
- ਮਹਿਕਾਂ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਸੁੰਦਰਤਾ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਨਿਘਾਰ - ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਸੇਖੋਂ
- ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਨਾ ਮਨੋਂ ਵਿਸਾਰ… -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਔਰਤ ਹੀ ਔਰਤ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸੈਣੀ
- ਮਿਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ‘ਪਛਾਣ’ ਸ਼ਹਿਰ ਸੰਗਰੂਰ ਦੀ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅੱਤਵਾਦੀ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਸੂਲੀ ਦੀ ਛਾਲ ਵਾਲੇ ਲੰਗੋਟੀਏ ਯਾਰ -ਸਫ਼ਰ ਜੀਤ
- ਪਕੌੜੇ ਖਾਣੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਅਲੋਚਕ ਝਗੜ ਸਿਓਂ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਤੇ ਮੈਂ -ਸੁਕੀਰਤ
Nishan singh virdi ...........vill-hasti wala......distt-ferozepur.........(punjab )
kmaal d likht aa g...........