Thu, 21 November 2024
Your Visitor Number :- 7254268
ਪਹਿਲੀ ਹਵਾਲਾਤ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
Posted on:- 29-04-2015
7 ਫਰਵਰੀ, 1981 ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਬੁਢਲਾਡਾ ਥਾਣੇ ਦੀ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 'ਚਰਨ' ਪਾਉਣ ਦਾ ‘ਸੁਭਾਗ’ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਅਸਲ ’ਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਣੇ ਦੀ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਮੇਰਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਹੀ ਕਦਮ ਸੀ। ਗਿ੍ਰਫਤਾਰੀ ਭਾਵੇਂ ਚੋਰੀ, ਠੱਗੀ, ਯਾਰੀ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਮਾਜੀ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਸਗੋਂ ਬੱਸ ਕਿਰਾਇਆਂ ’ਚ ਵਾਧੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਕਰਕੇ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਸਦਕੇ ਜਾਈਏ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਦੇ ਜਿਸਨੇ ਆਈ. ਪੀ. ਸੀ. ਦੀ ਧਾਰਾ 379 ਲਾ ਕੇ (ਪੰਚਾਇਤੀ ਦਰਖ਼ਤ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼) ਆਪਣੀ ‘ਖ਼ਾਕੀ ਵਰਦੀ’ ਨੂੰ ਦਾਗ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤਾ। ਫੜੇ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਜਣੇ ਗਏ ਸੀ ਜਗਜੀਤ ਕੁੱਬੇ, ਨਾਜਰ ਬਾਗ਼ੀ ਤੇ ਮੈਂ।
ਬੱਸ ਕਿਰਾਇਆਂ ‘ਚ ਵਾਧੇ ਵਿਰੋਧੀ ਘੋਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਦੇ ਹੋਸਟਲ ’ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਪੁਲਸ ਛਾਪੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਚੌਕ ਵਾਲੇ ਬੱਸ ਸਟਾਪ ਤੋਂ ਬੱਸ ਫੜਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਪਹਿਲੀ ਗਲਤੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਪੁਲਸ ਦੀ ਫਾਹੀ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਚਾਰ ਕੁ ਵਜੇ ਅਸੀਂ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਨਸਾ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਫੜਨ ਲਈ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਦੇ ਚੌਰਾਹੇ ’ਤੇ ਬਣੇ ਬੱਸ ਸਟਾਪ ’ਤੇ ਆਏ ਸੀ। ਫੜੇ ਜਾਣ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਖ਼ਤਰਾ ਦਿਮਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਬੱਸ ਦੇ ਐਨ ਟਾਇਮ ’ਤੇ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਸੀ।
ਬੱਸ ਕਿਰਾਇਆਂ ‘ਚ ਵਾਧੇ ਵਿਰੋਧੀ ਘੋਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਦੇ ਹੋਸਟਲ ’ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਪੁਲਸ ਛਾਪੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਚੌਕ ਵਾਲੇ ਬੱਸ ਸਟਾਪ ਤੋਂ ਬੱਸ ਫੜਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਪਹਿਲੀ ਗਲਤੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਪੁਲਸ ਦੀ ਫਾਹੀ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਚਾਰ ਕੁ ਵਜੇ ਅਸੀਂ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਨਸਾ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਫੜਨ ਲਈ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਦੇ ਚੌਰਾਹੇ ’ਤੇ ਬਣੇ ਬੱਸ ਸਟਾਪ ’ਤੇ ਆਏ ਸੀ। ਫੜੇ ਜਾਣ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਖ਼ਤਰਾ ਦਿਮਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਬੱਸ ਦੇ ਐਨ ਟਾਇਮ ’ਤੇ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਸੀ।
ਦੋ ਕੁ ਮਿੰਟ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਹੋਵਾਂਗੇ ਤੇ ਦੋ ਕੁ ਮਿੰਟ ਬੱਸ ਲੇਟ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ, ਬੱਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ-ਚਾਰ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਿਵਲ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਪੁਲਸੀਆਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਸਾਨੂੰ ਬਿਨ-ਵਰਦੀ ਪੁਲਸ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਦੇਖ ਸਾਡਾ ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਤੇ ਪੀ. ਐਸ. ਯੂ. ਦਾ ਵਰਕਰ ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਮੰਢਾਲੀ ਤੁਰੰਤ ਨੇੜੇ ਦੀ ਇੱਕ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਚੌਕੰਨੇ ਕਰਨ ਤੇ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਲਈ ਕਹਿਣ ਵੀ ਆਇਆ। ਉਸਦੇ ਕਹਿਣ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਚੁਫੇਰੇ ਨਜ਼ਰ ਵੀ ਮਾਰੀ, ਪਰ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਅਵੇਸਲੇ ਰਹਿ ਗਏ ਕਿ ਬੱਸ ਆ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ਏਨੇ ਕੁ ਸਮੇਂ ’ਚ ਕੀ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਬੱਸ ਆਉਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲੋਂ ਵਾ-ਵਰਦੀ ਪੁਲਸ ਦਾ ਐਨਫੀਲਡ ਮੋਟਰ ਸਾਇਕਲ ਦੁੱਗ-ਦੁੱਗ ਕਰਦਾ ਆਉਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਮੋਟਰ ਸਾਇਕਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਘੇਰਾ ਘੱਤੀਂ ਖੜ੍ਹੇ ਬਿਨ-ਵਰਦੀ ਪੁਲਸੀਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਦਬੋਚ ਲਿਆ। ਸਾਥੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਰ੍ਹੇ ਖੜ੍ਹਾ ਮਾਲੀ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਆਗੂ ਨਰਿੰਦਰ ਨਿੰਦੀ ਜ਼ਰੂਰ ਅੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਥੁੱਕ ਲਾ ਗਿਆ।
’ਕੱਠੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੱਥ ਆਉਣ ’ਤੇ, ਮੋਟਰ ਸਾਇਕਲ ’ਤੇ ਆਇਆ ਥਾਣੇਦਾਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਬਾਗੋ ਬਾਗ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ’ਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਚਲੋ ਜੁਆਨੋ, ਥੋਨੂੰ ਥਾਣੇ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਵੱਡੇ ਲੀਡਰ ਬਣਾਈਏ।’’ ਥਾਣੇਦਾਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭਾੳੂ ਖੁਸ਼-ਤਬੀਅਤ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਪੀ. ਐਸ. ਯੂ. ਜਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੇ ਆਗੂ/ਵਰਕਰ ਨੂੰ ਫੜਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਭਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਗੇੜਾ ਲਵਾ ਕੇ ਥਾਣੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੇੜਾ ਕਢਾਉਣ ਲੱਗੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ, ‘‘ਲੈ ਬਈ ਜੁਆਨਾ, ਨਾਅਰੇ ਦੱਬ ਕੇ ਲਾਵੀਂ, ਨਾਲੇ ਤੇਰੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਹੋਊ ਬਈ ਬੜਾ ਖਾੜਕੂ ਲੀਡਰ ਐ, ਨਾਲੇ ਮੇਰੀ ਬੱਲੇ-ਬੱਲੇ ਹੋੳੂ ਬਈ ਬੜਾ ਤਕੜਾ ਨਕਸਲੀਆ ਫੜਿਐ, ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ!’’ ਖ਼ੈਰ ਪੁਲਸੀਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਪਿੱਛੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਪੀ. ਐਸ. ਯੂ.- ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’, ‘‘ਵਧੇ ਕਿਰਾਏ-ਵਾਪਸ ਲਓ’ ਆਦਿ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਸਾਡੇ ਨਾਅਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ‘ਗੁਨਾਹ’ ਬਦਲੇ ਫੜੇ ਗਏ ਹਾਂ। ਥਾਣੇ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਪੁਲਸੀਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਜੁੱਤੀ-ਜੋੜੇ ਤੇ ਪੱਗਾਂ ਲੁਹਾ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖਾਲੀ ਭਾਂ ਭਾਂ ਕਰਦੀ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਰੌਣਕ ਜਿਹੀ ਲੱਗ ਗਈ, ਸਾਡੇ ਲਈ ਨਾ ਸਹੀ ਪੁਲਸ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਭਾਅ ਦੀ ਤਾਂ ਲੱਗ ਹੀ ਗਈ।
ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਦੀ ਨਾਸਾਂ ਚੀਰਦੀ ਦੁਰਗੰਧ ਨੇ ਸਾਡਾ ਭਰਵਾਂ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਦੁਰਗੰਧ ਹਵਾਲਾਤ ਦੇ ਂਿੲੱਕ ਖੂੰਜੇ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਮੂਤਰ ਵਾਲਾ ਘੜਾ ਬਿਖੇਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹਵਾਲਾਤ ’ਚ ਤੜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮਾਹੌਲ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਾ, ਪਰ ਫਿਰ ਗੱਲਾਂ-ਬਾਂਤਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਵਾਂ ਪੱਧਰਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਸਾਨੂੰ ਫੜਨ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਚਾਹ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਨਾਲੇ ਲੇਲੇ-ਪੇਪੇ ਜਿਹੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸਾਡੀ ਤਾਂ ਡਿੳੂਟੀ ਹੀ ਕੁੱਤੀ ਐ, ਉਝ ਹਮਦਰਦੀ ਤਾਂ ਥੋਡੇ ਨਾਲ ਈ ਐ। ਅਸਲ ’ਚ ਉਸਦੀ ਇਹ ਲੇਲੇ-ਪੇਪੇ ਹਮਦਰਦੀ ’ਚੋਂ ਘੱਟ, ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਰਹੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਮਾਰ ਖਾ ਗਏ।
ਫੇਰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ’ਕੱਲੇ-’ਕੱਲੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਪੁੱਛ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਗਜੀਤ ਕੁੱਬੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਨਾਂ ਪੁੱਛਣ ’ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਅੱਛਾ ਤੂੰ ਹੀ ਏਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਮੰਤਰੀ! ਦੱਸ ਕਿੱਥੋਂ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਦੇ ਨੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ?’’ ਅਸਲ ’ਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਦੀ ਇਕਾਈ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਆਏ ਗਏ ਫੰਡਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਵਾਲੀ ਜੇਬੀ ਡਾਇਰੀ ਵੀ ਫੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਫੇਰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਡਾਇਰੀ ’ਚੋਂ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹ-ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਤੇ-ਪਤੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪਿੰਡ ਗਲਤ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਗਲਤ। ਉਝ ਜੇ ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਸਭ ਦੇ ਪਤੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਛਿੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਣਾ। ਫੇਰ ਉਹ ਅਸਲੀ ਗੱਲ ਵੱਲ ਆਇਆ ਕਿ ਇਹ ਦੱਸ ਬਈ 4 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਂਵਾਲੀ (ਬੁਢਲਾਡਾ-ਰਤੀਆ ਰੋਡ ’ਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ) ਕੋਲੇ ਪੀ. ਆਰ. ਟੀ. ਸੀ. ਦੀ ਬੱਸ ਭੰਨਣ ਵਿੱਚ ਕੌਣ-ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। 4 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਸਾ-ਬੁਢਲਾਡਾ ਇਲਾਕੇ ’ਚ ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਚੱਕਾ ਜਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਬੱਸ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਹੀ ਭੰਨੀ ਸੀ (ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਠੀਕ ਕਿਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਭੰਨਣੀ ਪੈ ਗਈ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਡਾ ਇਰਾਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਵਾ ਕੱਢਣ ਦਾ ਸੀ) ਪਰ ਮੈਂ ਭੋਲ਼ਾ ਜਿਹਾ ਬਣਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਦੇਖੋ ਜੀ ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਵੇਰੇ ਪਿੰਡੋਂ ਆਉਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਘਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਬੱਸ ਕਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੰਨੀ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਜੀ ਪਤਾ ਨੀ!’’ ਨਾਲੇ ਮੈਂ ਹੋਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਜੀ ਸਾਡਾ ਇਲਾਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉੱਧਰ ਤਾਂ ਬਲੌਰ ਗੰਢੂਆਂ ਵਾਲੇ ਹੋਰੀਂ ਸਰਗਰਮੀ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਕੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਮੈਂ ਸਭ ਜਾਣਦਾਂ ਬਈ ‘ਗਿੱਦੜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਝਾੜੀ ’ਤੇ ਕੋਈ ਨੀ ਮੂਤਦਾ’। ਇਹ ਥੋਡੇ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੰਮ ਨੀ।’’ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਭੈਣ ਦੇਣੀਂ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਕਾਰਖਾਨੇ (ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ.) ਨੂੰ ਪਤਾ ਨੀ ਕਿਉ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਇਥੋਂ ਸਭ ਨਕਸਲੀਏ ਬਣ ਬਣ ਨਿਕਲਦੇ ਨੇ!’’ ਉਹ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ’ਚ ਪੀ. ਐਸ. ਯੂ. ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਯੂਨਿਟ ਕਰਕੇ ਰੋਜ਼ ਰੋਜ਼ ਦੇ ਪੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਕਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਤੇ ਇੰਝ ਮੇਰੀ ‘ਤਫ਼ਤੀਸ਼’ ਵੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ।
ਸ਼ਾਮ ਢਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਮਿੱਟੀ-ਘੱਟੇ ਅਤੇ ਚਮ-ਜੂੰਆਂ ਦੇ ਭਰੇ ਕੰਬਲਾਂ ਨੂੰ ਝਾੜਨ ਲੱਗੇ। ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਤਹਿ ਮਾਰ ਕੇ ਥੱਲੇ ਵਿਛਾਇਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਉਪਰ ਲੈਣ ਲਈ ਸੂਤ ਕੀਤਾ। ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਦੀ ਔਖ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਮ ਤੀਕ ਘੜੇ ਵਿੱਚ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਦਾ ‘ਵੱਲ’ ਵੀ ਆ ਗਿਆ। ਥਾਣੇ ਦੇ ਖੰੂਜੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ‘ਆਣ ਮਿਲੋ ਸੱਜਣਾ’ ਅਤੇ ‘ਸੱਚ ਪੁੱਤਰ’ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਪਤਾ ਨੀ ਕਦੋਂ ਨੀਂਦ ਰਾਣੀ ਦੀ ਗੋਦ ’ਚ ਜਾ ਵੜੇ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਆਪਸੀ ਝਗੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਕੇਸ ਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਧਿਰ ਨੇ ਆ ਕੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੂੰ ਅਰਜੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਵੀ ਆ ਪਹੁੰਚੀ। ਕਰਦੇ-ਕਰਾਉਦੇ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਥਾਣੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ’ਚ ਖੜ੍ਹਿਆਂ ਹੀ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਸਾਡਾ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਅਸੀਂ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ, ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਣੀ। ‘ਹੱੱਥ ਆਈ ਆਸਾਮੀ’ ਸੁੱਕੀ ਨਿਕਲਦੀ ਦੇਖ ਮੁਨਸ਼ੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੁਰਕੀ ਲੈ ਕੇ ਪੈ ਗਿਆ, ਕਹਿੰਦਾ ਚੱਲੇ ਕਿੱਥੇ ਓਂ ਏਥੇ ਬੈਠੋ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਆਉਦੇ, ਥੋਡਾ ਈ ਰਾਜ ਹੋ ਗਿਆ ਬਈ ਜਦੋਂ ਚਿੱਤ ਕਰੇ ਲੜ ਕੇ ਥਾਣੇ ਆ ਜਾਓ ਤੇ ਜਦੋਂ ਦਿਲ ਕਰੇ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਕਰਕੇ ਘਰ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਓ। ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਭੋਲ਼ੇ ਪੰਛੀਆਂ’ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਥਾਣੇ ’ਚੋਂ ਜੇਬ ਹੌਲੀ ਕਰੇ ਬਿਨਾਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੀਂਦਾ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਬੈਠ ਗਏ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਖਲਾਸੀ ਹੋਈ।
ਦੁਪਹਿਰ ਬਾਅਦ ਮੇਰਾ ਨਾਨਾ ਥਾਣੇ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਮੇਰਾ ਨਾਨਕਾ ਪਿੰਡ ਬੱਛੋਆਣਾ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਮੇਰੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾਨਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਛੱਡਦੇ ਨੀਂ ਹੁਣ?’’ ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਹੀ ਭੇਜਣਗੇ। ਨਾਨਾ ਅੰਦਰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਹਵਾਲਾਤ ਦੀਆਂ ਸੀਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸਾਹਬ ਕਹਿੰਦੈ ਕਿ ਛੱਡ ਤਾਂ ਦਿਆਂਗੇ ਜੇ ਮਾੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਦੇਵੇ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਲਿਖ ਕੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਨਾਨਾ ਵੀ ਕਰੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਲਿਖ ਕੇ ਤਾਂ ਦੇਈਂ ਵੀ ਨਾ।’’ ਨਾਨੇ ’ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦਾ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਪਿਆ ਕੇ ਉਹ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠਿਆਂ ਦੂਜੀ ਸ਼ਾਮ ਢਲ਼ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਮੁੜ ਕੰਬਲਾਂ ਨੂੰ ਸੂਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਮੂੰਹ ’ਨੇਰ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਰੇੜ੍ਹੀ-ਫੜ੍ਹੀ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ‘ਲੁੰਪਨ ਲਾਲ਼ੇ’ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆਏ। ਲਾਲ਼ੇ ਨੇ ਪਊਆ ਕੁ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਫੜਾਇਆ ਵੀ ਮੁਹੱਲੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਸੀ ਕਿਉ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਆਪਣੇ ਜੁਆਕਾਂ ਤੇ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਕੁੱਟਦਾ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। ਕੁਰਸੀ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੇ ਪੁਲਸੀਆ ਲਹਿਜ਼ੇ ’ਚ ਭੈਣ ਦੀ ਗਾਲ੍ਹ ਦੇ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, ‘‘ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦੈਂ ਓਏ?’’ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਲਾਲ਼ਾ ਬੋਲਦਾ, ਉਹਦੇ ਅੰਦਰਲਾ ਪੳੂਆ ਬੋਲ ਪਿਆ, ‘‘ਦੇਖੋ ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਹੋਰ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਕਰ ਲਓ ਮੈਨੂੰ ਭੈਣ ਦੀ ਗਾਲ੍ਹ ਨਾ ਕੱਢਿਓ।’’ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਦਾ ਪਾਰਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਪਟਾ ਮੰਗਵਾ ਲਿਆ। ਲਾਲ਼ੇ ਨੂੰ ਮੂਧਾ ਪਾ ਕੇ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਪਟੇ ਉਹਦੇ ਚਿੱਤੜਾਂ ’ਤੇ ਜੜੇ ਤਾਂ ਲਾਲ਼ਾ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰੇ। ਥਾਣੇ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਵਿਗੜਿਆ ਜਿਹਾ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਧੁੜਕੂ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਬਈ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਨੰਬਰ ਵੀ ਲੱਗ ਸਕਦੈ। ਪਰ ਏਨੇ ਨੂੰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਬੋਲਿਆ, ‘‘ਗਾਲ੍ਹ ਨਾ ਦਿਓ ਇਹਨੂੰ ਸਾਹਬ ਨੂੰ, ਘਰਵਾਲੀ ਤੇ ਜੁਆਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਬੜਾ ਭੱਦਰਕਾਰਾ ਕਰਕੇ ਆਇਐਂ ਨਾ! ਔਹ ਦੇਖ ਅੰਦਰ ਹਵਾਲਾਤ ’ਚ ਬੈਠੇ ਨੇ ਸ਼ੇਰ, ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਤਾਂ ਕਰਕੇ ਆਏ ਨੇ।’’ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਆਪਣੀ ਤਾਂ ‘ਰੈਪੂਟੈਸ਼ਨ’ ਚੰਗੀ ਐ। ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਲਾਲ਼ੇ ਨੂੰ ‘ਸਮਝਾਇਆ’ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਪੁਲਸ ਦੀ ਆਮ ਬੋਲ ਬਾਣੀ ਐ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਪਟੇ ਖਾ ਲਏ।
ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਸ ਦੇ ‘ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ’ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਣ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਪੁਲਸੀਆਂ ਦਾ ਜੋ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਤੇ ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ਜੋ ਹੈ ਸੀ ਸੋ ਹੈ ਸੀ, ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਲਈ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਬੱਸ ‘ਫੁੱਲ’ ਹੀ ਕਿਰਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਥਾਣੇ ਅੰਦਰ ਵੜਦਾ ਉਹ ਸਿਪਾਹੀਆਂ, ਹੌਲਦਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਂ-ਭੈਣ ਇੱਕ ਕਰਦਾ ਹੀ ਵੜਦਾ ਤੇ ਜਦੋਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਸਿਪਾਹੀ, ਹੌਲਦਾਰ ਉਹਦੀ ਧੀ-ਭੈਣ ਇੱਕ ਕਰ ਦਿੰਦੇ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਚੱਲਦਾ, ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ‘ਭੈਣ ਦੇਣਾ ਢਿੱਡਲ’ ਕਹੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾ ਬੋਲਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵੰਡਣ ਲੱਗਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋ ਚੱਲੇ ਨੇ, ਪਰ ਚਿਉਦੀਆਂ-ਚਿਉਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਨੇ ਪਾਇਐ, ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਜ ਵੀ ‘ਬਲਿਹਾਰੇ’ ਜਾਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦੈ।
ਖ਼ੈਰ, ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਤਿੰਨਾਂ ’ਤੇ ਦੋ ਝੂਠੇ ਕੇਸ ਮੜ੍ਹ ਕੇ ਬੁਢਲਾਡੇ ਦੀ ਪੁਲਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਮਾਨਸਾ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਤੋਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਲੱਗਦੇ ਹੱਥ ਇੱਕ ਰਾਤ ਅਸੀਂ ਮਾਨਸਾ ਥਾਣੇ ਦੀ ਹਵਾਲਾਤ ’ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੀ। ਤੇ ਇਸ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ, ਮਾਨਸਾ ਥਾਣੇ ਦੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਅੜ-ਫਸ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਾਜਰ ਬਾਗ਼ੀ ਨੂੰ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਪੱਟੇ ਵੀ ਖਾਣੇ ਪਏ।
’ਕੱਠੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੱਥ ਆਉਣ ’ਤੇ, ਮੋਟਰ ਸਾਇਕਲ ’ਤੇ ਆਇਆ ਥਾਣੇਦਾਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਬਾਗੋ ਬਾਗ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ’ਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਚਲੋ ਜੁਆਨੋ, ਥੋਨੂੰ ਥਾਣੇ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਵੱਡੇ ਲੀਡਰ ਬਣਾਈਏ।’’ ਥਾਣੇਦਾਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭਾੳੂ ਖੁਸ਼-ਤਬੀਅਤ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਪੀ. ਐਸ. ਯੂ. ਜਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੇ ਆਗੂ/ਵਰਕਰ ਨੂੰ ਫੜਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਭਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਗੇੜਾ ਲਵਾ ਕੇ ਥਾਣੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੇੜਾ ਕਢਾਉਣ ਲੱਗੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ, ‘‘ਲੈ ਬਈ ਜੁਆਨਾ, ਨਾਅਰੇ ਦੱਬ ਕੇ ਲਾਵੀਂ, ਨਾਲੇ ਤੇਰੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਹੋਊ ਬਈ ਬੜਾ ਖਾੜਕੂ ਲੀਡਰ ਐ, ਨਾਲੇ ਮੇਰੀ ਬੱਲੇ-ਬੱਲੇ ਹੋੳੂ ਬਈ ਬੜਾ ਤਕੜਾ ਨਕਸਲੀਆ ਫੜਿਐ, ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ!’’ ਖ਼ੈਰ ਪੁਲਸੀਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਪਿੱਛੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਪੀ. ਐਸ. ਯੂ.- ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’, ‘‘ਵਧੇ ਕਿਰਾਏ-ਵਾਪਸ ਲਓ’ ਆਦਿ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਸਾਡੇ ਨਾਅਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ‘ਗੁਨਾਹ’ ਬਦਲੇ ਫੜੇ ਗਏ ਹਾਂ। ਥਾਣੇ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਪੁਲਸੀਆਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਜੁੱਤੀ-ਜੋੜੇ ਤੇ ਪੱਗਾਂ ਲੁਹਾ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖਾਲੀ ਭਾਂ ਭਾਂ ਕਰਦੀ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਰੌਣਕ ਜਿਹੀ ਲੱਗ ਗਈ, ਸਾਡੇ ਲਈ ਨਾ ਸਹੀ ਪੁਲਸ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਭਾਅ ਦੀ ਤਾਂ ਲੱਗ ਹੀ ਗਈ।
ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਦੀ ਨਾਸਾਂ ਚੀਰਦੀ ਦੁਰਗੰਧ ਨੇ ਸਾਡਾ ਭਰਵਾਂ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਦੁਰਗੰਧ ਹਵਾਲਾਤ ਦੇ ਂਿੲੱਕ ਖੂੰਜੇ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਮੂਤਰ ਵਾਲਾ ਘੜਾ ਬਿਖੇਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹਵਾਲਾਤ ’ਚ ਤੜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮਾਹੌਲ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਾ, ਪਰ ਫਿਰ ਗੱਲਾਂ-ਬਾਂਤਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਵਾਂ ਪੱਧਰਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਸਾਨੂੰ ਫੜਨ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਚਾਹ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਨਾਲੇ ਲੇਲੇ-ਪੇਪੇ ਜਿਹੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸਾਡੀ ਤਾਂ ਡਿੳੂਟੀ ਹੀ ਕੁੱਤੀ ਐ, ਉਝ ਹਮਦਰਦੀ ਤਾਂ ਥੋਡੇ ਨਾਲ ਈ ਐ। ਅਸਲ ’ਚ ਉਸਦੀ ਇਹ ਲੇਲੇ-ਪੇਪੇ ਹਮਦਰਦੀ ’ਚੋਂ ਘੱਟ, ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਖਾੜਕੂ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਰਹੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਮਾਰ ਖਾ ਗਏ।
ਫੇਰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ’ਕੱਲੇ-’ਕੱਲੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਪੁੱਛ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਗਜੀਤ ਕੁੱਬੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਨਾਂ ਪੁੱਛਣ ’ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਅੱਛਾ ਤੂੰ ਹੀ ਏਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਮੰਤਰੀ! ਦੱਸ ਕਿੱਥੋਂ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਦੇ ਨੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ?’’ ਅਸਲ ’ਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਦੀ ਇਕਾਈ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਆਏ ਗਏ ਫੰਡਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਵਾਲੀ ਜੇਬੀ ਡਾਇਰੀ ਵੀ ਫੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਫੇਰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਡਾਇਰੀ ’ਚੋਂ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹ-ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਤੇ-ਪਤੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪਿੰਡ ਗਲਤ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਗਲਤ। ਉਝ ਜੇ ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਸਭ ਦੇ ਪਤੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਛਿੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਣਾ। ਫੇਰ ਉਹ ਅਸਲੀ ਗੱਲ ਵੱਲ ਆਇਆ ਕਿ ਇਹ ਦੱਸ ਬਈ 4 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਂਵਾਲੀ (ਬੁਢਲਾਡਾ-ਰਤੀਆ ਰੋਡ ’ਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ) ਕੋਲੇ ਪੀ. ਆਰ. ਟੀ. ਸੀ. ਦੀ ਬੱਸ ਭੰਨਣ ਵਿੱਚ ਕੌਣ-ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। 4 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਸਾ-ਬੁਢਲਾਡਾ ਇਲਾਕੇ ’ਚ ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਚੱਕਾ ਜਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਬੱਸ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਹੀ ਭੰਨੀ ਸੀ (ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਠੀਕ ਕਿਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਭੰਨਣੀ ਪੈ ਗਈ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਡਾ ਇਰਾਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਵਾ ਕੱਢਣ ਦਾ ਸੀ) ਪਰ ਮੈਂ ਭੋਲ਼ਾ ਜਿਹਾ ਬਣਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਦੇਖੋ ਜੀ ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਵੇਰੇ ਪਿੰਡੋਂ ਆਉਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਘਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਬੱਸ ਕਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੰਨੀ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਜੀ ਪਤਾ ਨੀ!’’ ਨਾਲੇ ਮੈਂ ਹੋਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਜੀ ਸਾਡਾ ਇਲਾਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉੱਧਰ ਤਾਂ ਬਲੌਰ ਗੰਢੂਆਂ ਵਾਲੇ ਹੋਰੀਂ ਸਰਗਰਮੀ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਕੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਮੈਂ ਸਭ ਜਾਣਦਾਂ ਬਈ ‘ਗਿੱਦੜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਝਾੜੀ ’ਤੇ ਕੋਈ ਨੀ ਮੂਤਦਾ’। ਇਹ ਥੋਡੇ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੰਮ ਨੀ।’’ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਭੈਣ ਦੇਣੀਂ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਕਾਰਖਾਨੇ (ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ.) ਨੂੰ ਪਤਾ ਨੀ ਕਿਉ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਇਥੋਂ ਸਭ ਨਕਸਲੀਏ ਬਣ ਬਣ ਨਿਕਲਦੇ ਨੇ!’’ ਉਹ ਆਈ. ਟੀ. ਆਈ. ’ਚ ਪੀ. ਐਸ. ਯੂ. ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਯੂਨਿਟ ਕਰਕੇ ਰੋਜ਼ ਰੋਜ਼ ਦੇ ਪੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਕਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਤੇ ਇੰਝ ਮੇਰੀ ‘ਤਫ਼ਤੀਸ਼’ ਵੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ।
ਸ਼ਾਮ ਢਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਮਿੱਟੀ-ਘੱਟੇ ਅਤੇ ਚਮ-ਜੂੰਆਂ ਦੇ ਭਰੇ ਕੰਬਲਾਂ ਨੂੰ ਝਾੜਨ ਲੱਗੇ। ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਤਹਿ ਮਾਰ ਕੇ ਥੱਲੇ ਵਿਛਾਇਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਉਪਰ ਲੈਣ ਲਈ ਸੂਤ ਕੀਤਾ। ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਦੀ ਔਖ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਮ ਤੀਕ ਘੜੇ ਵਿੱਚ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਦਾ ‘ਵੱਲ’ ਵੀ ਆ ਗਿਆ। ਥਾਣੇ ਦੇ ਖੰੂਜੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ‘ਆਣ ਮਿਲੋ ਸੱਜਣਾ’ ਅਤੇ ‘ਸੱਚ ਪੁੱਤਰ’ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਪਤਾ ਨੀ ਕਦੋਂ ਨੀਂਦ ਰਾਣੀ ਦੀ ਗੋਦ ’ਚ ਜਾ ਵੜੇ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਆਪਸੀ ਝਗੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਕੇਸ ਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਧਿਰ ਨੇ ਆ ਕੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੂੰ ਅਰਜੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਵੀ ਆ ਪਹੁੰਚੀ। ਕਰਦੇ-ਕਰਾਉਦੇ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਥਾਣੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ’ਚ ਖੜ੍ਹਿਆਂ ਹੀ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਸਾਡਾ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਅਸੀਂ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ, ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਣੀ। ‘ਹੱੱਥ ਆਈ ਆਸਾਮੀ’ ਸੁੱਕੀ ਨਿਕਲਦੀ ਦੇਖ ਮੁਨਸ਼ੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੁਰਕੀ ਲੈ ਕੇ ਪੈ ਗਿਆ, ਕਹਿੰਦਾ ਚੱਲੇ ਕਿੱਥੇ ਓਂ ਏਥੇ ਬੈਠੋ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਆਉਦੇ, ਥੋਡਾ ਈ ਰਾਜ ਹੋ ਗਿਆ ਬਈ ਜਦੋਂ ਚਿੱਤ ਕਰੇ ਲੜ ਕੇ ਥਾਣੇ ਆ ਜਾਓ ਤੇ ਜਦੋਂ ਦਿਲ ਕਰੇ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਕਰਕੇ ਘਰ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਓ। ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਭੋਲ਼ੇ ਪੰਛੀਆਂ’ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਥਾਣੇ ’ਚੋਂ ਜੇਬ ਹੌਲੀ ਕਰੇ ਬਿਨਾਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੀਂਦਾ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਬੈਠ ਗਏ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਖਲਾਸੀ ਹੋਈ।
ਦੁਪਹਿਰ ਬਾਅਦ ਮੇਰਾ ਨਾਨਾ ਥਾਣੇ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਮੇਰਾ ਨਾਨਕਾ ਪਿੰਡ ਬੱਛੋਆਣਾ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਮੇਰੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾਨਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਛੱਡਦੇ ਨੀਂ ਹੁਣ?’’ ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਤਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਹੀ ਭੇਜਣਗੇ। ਨਾਨਾ ਅੰਦਰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਹਵਾਲਾਤ ਦੀਆਂ ਸੀਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸਾਹਬ ਕਹਿੰਦੈ ਕਿ ਛੱਡ ਤਾਂ ਦਿਆਂਗੇ ਜੇ ਮਾੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਦੇਵੇ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਲਿਖ ਕੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਨਾਨਾ ਵੀ ਕਰੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਲਿਖ ਕੇ ਤਾਂ ਦੇਈਂ ਵੀ ਨਾ।’’ ਨਾਨੇ ’ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦਾ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਪਿਆ ਕੇ ਉਹ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠਿਆਂ ਦੂਜੀ ਸ਼ਾਮ ਢਲ਼ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਮੁੜ ਕੰਬਲਾਂ ਨੂੰ ਸੂਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਮੂੰਹ ’ਨੇਰ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਪੁਲਸ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਰੇੜ੍ਹੀ-ਫੜ੍ਹੀ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ‘ਲੁੰਪਨ ਲਾਲ਼ੇ’ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆਏ। ਲਾਲ਼ੇ ਨੇ ਪਊਆ ਕੁ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਫੜਾਇਆ ਵੀ ਮੁਹੱਲੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਸੀ ਕਿਉ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਆਪਣੇ ਜੁਆਕਾਂ ਤੇ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਕੁੱਟਦਾ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। ਕੁਰਸੀ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੇ ਪੁਲਸੀਆ ਲਹਿਜ਼ੇ ’ਚ ਭੈਣ ਦੀ ਗਾਲ੍ਹ ਦੇ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, ‘‘ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦੈਂ ਓਏ?’’ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਲਾਲ਼ਾ ਬੋਲਦਾ, ਉਹਦੇ ਅੰਦਰਲਾ ਪੳੂਆ ਬੋਲ ਪਿਆ, ‘‘ਦੇਖੋ ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਹੋਰ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਕਰ ਲਓ ਮੈਨੂੰ ਭੈਣ ਦੀ ਗਾਲ੍ਹ ਨਾ ਕੱਢਿਓ।’’ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਦਾ ਪਾਰਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਪਟਾ ਮੰਗਵਾ ਲਿਆ। ਲਾਲ਼ੇ ਨੂੰ ਮੂਧਾ ਪਾ ਕੇ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਪਟੇ ਉਹਦੇ ਚਿੱਤੜਾਂ ’ਤੇ ਜੜੇ ਤਾਂ ਲਾਲ਼ਾ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰੇ। ਥਾਣੇ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਵਿਗੜਿਆ ਜਿਹਾ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਧੁੜਕੂ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਬਈ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਨੰਬਰ ਵੀ ਲੱਗ ਸਕਦੈ। ਪਰ ਏਨੇ ਨੂੰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਬੋਲਿਆ, ‘‘ਗਾਲ੍ਹ ਨਾ ਦਿਓ ਇਹਨੂੰ ਸਾਹਬ ਨੂੰ, ਘਰਵਾਲੀ ਤੇ ਜੁਆਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਬੜਾ ਭੱਦਰਕਾਰਾ ਕਰਕੇ ਆਇਐਂ ਨਾ! ਔਹ ਦੇਖ ਅੰਦਰ ਹਵਾਲਾਤ ’ਚ ਬੈਠੇ ਨੇ ਸ਼ੇਰ, ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਤਾਂ ਕਰਕੇ ਆਏ ਨੇ।’’ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਆਪਣੀ ਤਾਂ ‘ਰੈਪੂਟੈਸ਼ਨ’ ਚੰਗੀ ਐ। ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਲਾਲ਼ੇ ਨੂੰ ‘ਸਮਝਾਇਆ’ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਪੁਲਸ ਦੀ ਆਮ ਬੋਲ ਬਾਣੀ ਐ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਪਟੇ ਖਾ ਲਏ।
ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਸ ਦੇ ‘ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ’ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਣ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਪੁਲਸੀਆਂ ਦਾ ਜੋ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਤੇ ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ਜੋ ਹੈ ਸੀ ਸੋ ਹੈ ਸੀ, ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਲਈ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਬੱਸ ‘ਫੁੱਲ’ ਹੀ ਕਿਰਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਥਾਣੇ ਅੰਦਰ ਵੜਦਾ ਉਹ ਸਿਪਾਹੀਆਂ, ਹੌਲਦਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਂ-ਭੈਣ ਇੱਕ ਕਰਦਾ ਹੀ ਵੜਦਾ ਤੇ ਜਦੋਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਸਿਪਾਹੀ, ਹੌਲਦਾਰ ਉਹਦੀ ਧੀ-ਭੈਣ ਇੱਕ ਕਰ ਦਿੰਦੇ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਚੱਲਦਾ, ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ‘ਭੈਣ ਦੇਣਾ ਢਿੱਡਲ’ ਕਹੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾ ਬੋਲਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵੰਡਣ ਲੱਗਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋ ਚੱਲੇ ਨੇ, ਪਰ ਚਿਉਦੀਆਂ-ਚਿਉਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਨੇ ਪਾਇਐ, ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਜ ਵੀ ‘ਬਲਿਹਾਰੇ’ ਜਾਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦੈ।
ਖ਼ੈਰ, ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਤਿੰਨਾਂ ’ਤੇ ਦੋ ਝੂਠੇ ਕੇਸ ਮੜ੍ਹ ਕੇ ਬੁਢਲਾਡੇ ਦੀ ਪੁਲਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਮਾਨਸਾ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਤੋਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਲੱਗਦੇ ਹੱਥ ਇੱਕ ਰਾਤ ਅਸੀਂ ਮਾਨਸਾ ਥਾਣੇ ਦੀ ਹਵਾਲਾਤ ’ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੀ। ਤੇ ਇਸ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿੱਚ, ਮਾਨਸਾ ਥਾਣੇ ਦੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਅੜ-ਫਸ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਾਜਰ ਬਾਗ਼ੀ ਨੂੰ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਪੱਟੇ ਵੀ ਖਾਣੇ ਪਏ।
ਸੰਪਰਕ : +91 94175 88616
Comments
ਨਿਬੰਧ
- ਆਪਣੀਆਂ ਜੜਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਵੇਲਾ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ - ਪਵਨ ਕੁਮਾਰ ਪਵਨ
- ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਾਕਾ - ਰੂਪਇੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਫ਼ੀਲਖਾਨਾ)
- ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਾਕੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ -ਪ੍ਰੋ. ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੂੜੇ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ ਡਾ. ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਇਹ ਸਰਕਾਰਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਕੀ? -ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ ਸੁੱਖੀ
- ਅਪਾਹਜਾਂ, ਬੇਸਹਾਰਿਆਂ, ਲਾਵਾਰਸਾਂ ਦਾ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ: ਪਿੰਗਲਵਾੜਾ
- ਲੰਮੇਰੀ ਵਾਟ ਬਾਕੀ ਹੈ... ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ 'ਸੁੱਖੀ'
- ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ -ਬਲਕਰਨ ਕੋਟਸ਼ਮੀਰ
- ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਜਿਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਸ਼ਾਇਰ : ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ
- ‘ਸਿਰਜਣਾ’ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਜਸਵੀਰ ਸਮਰ
- ਗੱਠੜੀ - ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ 'ਸੁੱਖੀ'
- ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਾਰਿਸ -ਗਗਨਦੀਪ ਸਿੰਘ
- ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ -ਏ -ਆਜ਼ਮ ਦਾ ਬੁੱਤ -ਸ਼ਿਵ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਬ੍ਰਾਂਡਿਡ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਨਾਮ ਨੋ ਬ੍ਰਰਾਂਡ ਜ਼ਿੰਦਗੀ - ਡਾ. ਖੁਸ਼ਪਾਲ ਗਰੇਵਾਲ
- 14 ਫਰਵਰੀ : ਵੈਲੇਨਟਾਈਨ ਡੇਅ
- ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਹੌਸਲਾ ਅਫਜ਼ਾਈ -ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸਕੂਲ -ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਫਰਕ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਛੇੜਛਾੜ ਤੋਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ਤੱਕ ... - ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ 'ਸੁੱਖੀ'
- 250-300 ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ -ਰਜਨੀਸ਼ ਗਰਗ
- ਜਾਣੋ, ਜਾਗੋ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰੋ!
- 10 ਸਤੰਬਰ : ਵਿਸ਼ਵ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਰੋਕਥਾਮ ਦਿਵਸ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਵਿਸ਼ਵ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਦਿਹਾੜਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗਈ ਆ ਮਾਏ ਹੋ ਨੀ… - ਡਾ. ਸਿਮਰਨ ਸੇਠੀ
- ਮੰਮੀ ਪੀਂਘ ਕਿਹਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ? - ਸਤਗੁਰ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰਪੁਰ
- ਅਡੋਲ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨਿਹਚਾ ਦਾ ਮੁਜੱਸਮਾ ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ
- ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ - ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਜਰਾਜ
- ਸ਼ੌਂਕੀ, ਸਕੀਮੀ ਤੇ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਤਾਇਆ ਕੋਰਾ -ਗੁਰਬਾਜ ਸਿੰਘ ਹੁਸਨਰ
- ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ - ਗੁਰਬਾਜ ਸਿੰਘ ਹੁਸਨਰ
- ਮੋਹ ਭਿੱਜੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟਦਾ ਮਨੁੱਖ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਨਰਸ ਦਿਵਸ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤਿਉਹਾਰ ਲੋਹੜੀ -ਡਾ. ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਤਰ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਜਵਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਬਸ ਇਕ ਵਾਰ ਨੌਕਰੀ ਪੱਕੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦਿਓ : ਮਾਇਕਲ ਡੀ ਯੇਟਸ
- ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਅਖਾਣ ਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪਗਡੰਡੀ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ
- ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਿਵਸ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਕਸਰ - ਸੁਖਪਾਲ ਕੌਰ ‘ਸੁੱਖੀ’
- ਤੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰਦੇ . . . - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਸਪੱਰਸ਼ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਦਿਵਸ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ : ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ -ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਰਵੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਮਾਅਨੇ - ਸ਼ਿਵ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਵਾਹ ਓ ਖਰਬੂਜ਼ਿਆ ਤੇਰੇ ਵੀ ਨਵੇਕਲੇ ਰੰਗ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਲਿਚਿੰਗ- ਅਸਗਰ ਵਜਾਹਤ
- ਇਨਕਲਾਬੀ ਗੁਰੀਲੇ ਦੇ ਘਰ - ਮਨਦੀਪ
- ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰੈੱਸ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਵਿਹਲਾ ਮਨ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਘਰ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਸਮੇਂ ਦੀ ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਿਆ ਬੰਦਾ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ, ਵਡੇਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਦ -ਨਰਾਇਣ ਦੱਤ
- ਇੱਕ ਖ਼ਤ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ
- ਵੈਨਜੂਏਲਾ ਰਾਜਪਲਟੇ ਦੇ ਯਤਨਾਂ 'ਚ ਅਮਰੀਕੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ -ਮਨਦੀਪ
- ਸਮਾਰਟ ਫ਼ੋਨ 'ਚ ਸਿਮਟਦਾ ਸੰਸਾਰ - ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਸੜਕੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ
- ਪੰਚਾਇਤੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੀ ਮਾਰ - ਜਸਵੀਰ ਸਿੱਧੂ ਬੁਰਜ ਸੇਮਾ
- ਯੂਨੀਸੇਫ (UNICEF) - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਉਮੀਦ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਬਰੂਹਾਂ 'ਤੇ ਖੜਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ –ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਢਿੱਡੋਂ ਭੁੱਖੇ ਰੂਹ ਦੇ ਰੱਜੇ ‘ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਲਬਰ’ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ 'ਤੇ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
- ਲੋਕ ਕਵੀ ਬਾਬਾ ਨਜਮੀ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਸਮੁੱਚੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਚੇਤੰਨ ਹੋ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਉੱਘੀ ਰੰਗਕਰਮੀ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰਾ ‘ਬਖਸ਼ ਸੰਘਾ’
- ਗ਼ਜ਼ਲ -ਡਾ. ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ
- ਡੁੱਬਦੀ ਖੇਤੀ -ਕਰਾਂਤੀ ਆਉਣ ਨੁੰ 50 ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਨੇ - ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਹਿੰਸਕ ਭੀੜ ਦਾ ਭੀੜਤੰਤਰ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਬੇਕਲ ਉਤਸ਼ਾਹੀ : ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਸੰਸਦ 'ਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਇਰ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਧਰਮ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ - ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਮਨਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਕਿਰਨ
- ਔਕਾਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸੁਪਨੇ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਵਾਹਾਕਾ ਦੀ ਇੱਕ ਯਾਦ - ਸੱਤਦੀਪ ਗਿੱਲ
- ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਸਾਏ ਹੇਠ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਬਚਪਨ ਤੇ ਜਵਾਨੀ -ਐਡਵੋਕੇਟ ਗੁਰਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਸਿੰਘ
- ਮਾਈ ਸੁੰਦਰਾਂ -ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ
- ਅੱਖਾਂ ਹਨ ਅਨਮੋਲ ਦਾਤ -ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਰਾਹੀਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਰੁਝਾਣ -ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਮੁਆਫ਼ੀਨਾਮਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦਾ ਲੰਗਰ –ਕੇ.ਐੱਸ. ਦਾਰਾਪੁਰੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉੱਘੇ ਚਿੰਤਕ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਕੀ ਕੈਨੇਡਾ, ਬਾਹਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗੌਰਮਿੰਟ ਮਾਪਿਆਂ ਵਰਗੀ ਹੈ?
- ਨੇਤਾ ਜੀ ਕਦੋਂ ਆਉਣਗੇ? - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਜਿਸ ਕੰਮ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ ਉਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ -ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਛੱਡ ਆਏ ਖੀਰਾਂ ਤੇ ਮਿੱਠੇ ਪੂੜੇ! - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਈਸੜੂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮਿਹਨਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਦੀ ਰਹੇਗੀ
- ਬਾਬਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਰੰਘਰੇਟਾ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਪਲੇਠੀ ਰਚਨਾ ਨੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਸਿਖਾਇਆ - ਪ੍ਰੋ. ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਕੂਨ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ...ਤੇ ਭਾਲਦੇ ਅਸੀਂ ਚੰਗਾ ਸਮਾਜ ਹਾਂ - ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੰਗ
- ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ ਆਉਂਦੈ ਸਾਉਣ, ਪਰ ਤੀਆਂ ਲਾਵੇ ਕੌਣ? -ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਪਿੱਠਵਰਤੀ ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਧਰੂ ਤਾਰਾ ਮੁਕੇਸ਼ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁੰਹਮਦ ਰਫ਼ੀ - ਗੁਰਮੀਤ ਰਾਣਾ
- ਸ਼ਰਤ - ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ
- ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ...ਤਾਂ ਕਿ ਚੁੰਝ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੂੰਦ ਨੂੰ ਨਾ ਤਰਸੇ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- “ਉਡਤਾ ਪੰਜਾਬ” -ਅਕਸੈ ਖਨੌਰੀ
- ਸੱਜਣਾ ਸਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੇ ਮਾਪੇ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ‘ਉਡਤਾ ਪੰਜਾਬ’ : ਕੀ ‘ਪੰਜਾਬ’ ਸ਼ਬਦ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਟਾਈਟਲ ਵਿੱਚੋਂ?
- ...ਤੇ ਉਸ ਹਾਦਸੇ ਨੇ ਬਦਲਿਆ ਟੀਚਾ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਕਿਵੇਂ ਤਿਆਰ ਕਰੀਏ ਸਮਾਰਟ ਕਲਾਸਰੂਮ -ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਹਿਲ
- ਸ਼ਰੀਫ ਬਣਨਾ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਲੋਕ ਹੱਸਦੇ ਨੂੰ ਦੇਖ਼ ਕੇ ਰੋਂਦੇ ਹਨ, ਰੋਂਦੇ ਨੂੰ ਹਸਾਉਂਦੇ ਹਨ - ਸਤਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੱਤੀ
- ਨਾ ਭੁੱਲਣਯੋਗ ਹਸਤੀ ਇਕਬਾਲ ਅਰਪਨ
- ਵਣ ਵਾਲਾ ਘਰ - ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਰੜੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਬਾਲ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਸਰਾਭਾ - ਰਣਦੀਪ ਸੰਗਤਪੁਰਾ
- ਕੁੱਤੀ ਭੇਡ -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਸਾਥੀ ਸਤਨਾਮ -ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਪਛਾਣ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਮਾ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਉਂ– ਮਾਂ ਬਨਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਮਦਰਜ਼-ਡੇਅ – ਲਵੀਨ ਕੌਰ ਗਿੱਲ
- ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸਾਊਥ ਇੰਡੀਅਨ ਸਮਝਿਆ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ
- ਮਾਂ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ - ਪਰਮਬੀਰ ਕੌਰ
- ਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਸਫ਼ਰ -ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਾਗੀ
- ਦੇਸੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ - ਬੱਗਾ ਸਿੰਘ
- ਕੋਈ ਨ੍ਹੀਂ ਸੁਣਦਾ ਭੁੱਖਾਂ ਮਿਟਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਦਰਦ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਅਜ਼ਾਦ - ਅਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ
- ਕਿਸਾਨ ਮੇਲਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹੈ ਵਿਰਸਾ - ਰਵਿੰਦਰ ਹੀਰਕੇ
- "ਬੱਲ! ਆਹ ਪੱਗ ਦੀ ਪੂਣੀ ਤਾਂ ਕਰਾਈਂ ਆ ਕੇ ਕੇਰਾਂ"... - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਮੰਗਲ ਸਿਘ ਐ ਜੀ... - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲੈਨਿਨ - ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਭਤੀਜ! ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਾਰੀ ਕਦੋਂ ਆਊਗੀ... –ਰਵਿੰਦਰ ਹੀਰਕੇ
- ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਘਣਸ਼ਾਮ ਜੋਸ਼ੀ
- ਚੀਸ - ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੋਪਾਰਾਏ
- ਕਦੇ ਫ਼ਿੱਕਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਘਰ ਦਾ ਮੋਹ -ਰਵਿੰਦਰ ਹੀਰਕੇ
- ਅਨੋਖਾ ਇੰਨਸਾਫ –ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ
- ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੋਕਣ ’ਚ ਕੰਪਿਊਟਰੀਕਰਨ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਸੁਣੋ ਸੁਣੋ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਹੋ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਬੰਦਿਓ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ... ਰੁੱਤ ਬੇਈਮਾਨ ਹੋ ਗਈ - ਜਗਦੀਪ ਸਿੱਧੂ
- ਇੱਕ ਪਰਚੀ, ਦੋ ਰੁਪਏ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕੂਹਣੀ ਮੋੜ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰ
- ਕੀ ਪਤੈ ਸ਼ਰਾਬੀ ਸ਼ਰਾਬ ਛੱਡ ਦੇ ... - ਬਿੱਟੂ ਜਖੇਪਲ
- ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਰੁੱਖ ਜੇ ਸੰਭਾਲ ਕਰੇ ਮਨੁੱਖ - ਰਵਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ
- ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ -ਰਣਦੀਪ ਸੰਗਤਪੁਰਾ
- ਵੇਖੀ ਸੁਣੀ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਥਾਪ ਭਰਵੇਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਾਚ–ਪੰਜਾਬਣਾਂ -ਡਾ.ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਜਿਸ ’ਤੇ ਜੱਗ ਹੱਸਿਆ, ਉਸੇ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਜ਼ਮਾਨਾ ਮਿਲਾਵਟ ਦਾ –ਸਰੂਚੀ ਕੰਬੋਜ
- ਮਰ ਕੇ ਵੀ ਅਮਰ ਹੋ ਗਿਆ ਚਮਕੀਲਾ - ਸੰਦੀਪ ਰਾਣਾ
- ਪਰਖ- ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਿੰਡ ਪੱਖੋ ਕਲਾਂ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੁੱਛੀ ਸ਼ਰਫ ਨਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਤ ਮੇਰੀ. . . - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਖੇਡਾਂ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਖਿਲਾਰ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਡਾ. ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਕਦੋਂ ਚੜ੍ਹੇਗਾ ਪੰਜਾਬ ਦਿਆ ਸੂਰਜਾ ਦੁਨੀਆਂ ’ਤੇ ਫੇਰ ਮੁੜ ਕੇ ... - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਖਰ
- ਗੁਲਾਮ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੇਤਾ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਦੋ ਰੋਜ਼ਾ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਸ਼ੁਰੂ
- ਆਰਕੈਸਟਰਾ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਅਣਕਹੀ ਦਾਸਤਾਨ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਬੁੱਘੀ ਪੁਰਾ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇ ਕੈਨੇਡਾ ਨਿਵਾਸੀ ਨੌਜਵਾਨ ਹਰਨੂਰ ਗਿੱਲ ਦੀ ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ
- ਵਿਵੇਕ ਸ਼ੋਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ… -ਸੰਦੀਪ ਰਾਣਾ ਬੁਢਲਾਡਾ
- 2015 ਮੈਨ ਬੁਕਰ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ ਮਾਰਲੋਨ ਜੇਮਜ਼ ਦਾ ਨਾਵਲ “ਏ ਬਰੀਫ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ ਸੈਵਨ ਕਿਲਿੰਗਜ਼” -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਆਓ ਨਵੇਂ ਪੈਂਡੇ ਤੈਅ ਕਰੀਏ - ਐੱਸ ਸੁਰਿੰਦਰ ਇਟਲੀ
- ਲੋਕ-ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਾਮਰੇਡ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਲਾਰ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹਾਸੇ ਮਾਣੋ -ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਹਾਜੀ ਬਾਬਾ ਸਲਾਮ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ
- ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਨਵੀਆਂ ਉਮੰਗਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਨਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ 2016 ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ - ਰਾਣਾ ਬੁਢਲਾਡਾ
- ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਸਤਾਖਰ ਉਸਤਾਦ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਸੁਲੱਖਣ ਸਰਹੱਦੀ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਰੰਗੀਲ਼ਪੁਰ
- ਮਾਸਟਰ ਖੇਤਾ ਸਿੰਘ ਲਈ ਬਣੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਗੁੜਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੁੜੀ -ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਰੰਘਰੇਟਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਪਾਉਣ ਵਿਦਿਆਰਥੀ -ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਗੱਜਣਵਾਲਾ ਕਰਤਾਰਾ - ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਵਿਸ਼ਵ ਅੰਗਹੀਣ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਤਿਆਗੋ ਤਰਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ -ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਫਰੈਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ... - ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਸਾਡੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦੁਰ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਮਾ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਬਣਨਾ ਪਵੇਗਾ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਡਾ ਪਹਿਰਾਵਾ -ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਵੀ ਜੰਮਦੇ ਨੇ -ਪਰਮ ਪੜਤੇਵਾਲਾ
- ਘਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਨ - ਬਲਕਰਨ ਕੋਟ ਸ਼ਮੀਰ
- ਰੱਖੜੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਕਿੱਧਰ ਗਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ? - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਮਾਓ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ - ਮੱਖਣ ਕਾਲਸਾਂ
- ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣੇ ਰਹਿਣਗੇ
- ਗੁਰੂ-ਸ਼ਿੱਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ : ਅਧਿਆਪਕ ਦਿਵਸ - ਸੁਨੀਲ ਕੁਮਾਰ 'ਨੀਲ'
- ਰਿਸ਼ਤਾ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਚਰਚਿਤ ਪੰਛੀ ਕਾਂ
- ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ: ਅਬਦੁਲ ਕਲਾਮ
- ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ
- ਉਸਤਾਦ ਨੁਸਰਤ ਫ਼ਤਹਿ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ
- ਦਾਦਾ ਜੀ ਚਲੇ ਗਏ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਨਾ ਭੁੱਲਣ ਯੋਗ 'ਕਲਾਮ' –ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗਾਥਾ: ਕਾਮਰੇਡ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਫਤਿਹਪੁਰ ਕਲਾਂ
- ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਹੀ ਹੈ ਸਮਾਰਟ ਫੋਨਾਂ ਦੀ ਹੋੜ -ਬਲਕਰਨ ਕੋਟ ਸ਼ਮੀਰ
- ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਨਿਰੰਜਨ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ ਕਾਲਸਾਂ - ਮਨਦੀਪ
- ਵਰਤਮਾਨ ਮਨੁੱਖ ਖਪਤਕਾਰੀ ਤੋਂ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਤੱਕ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਬਾਹੁਬਲੀ: ਇਹ ਸਹਿਮਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ? - ਐਨਾ ਐੱਮ ਐੱਮ ਵੇਟੀਕਾਡ
- ਹਾਰ ਤੋਂ ਜਿੱਤ ਵੱਲ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਸੁਨਾਮ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਜਸਦੇਵ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ
- ...ਤੇ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ਟੀ ਐਂਡ ਐਫ ਸੀ ਯਾਨੀ ਫੇਸਬੁਕ ਤੇ ਟਵੀਟਰ -ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਮਿਜ਼ਾਇਲ ਮੈਨ ਡਾਕਟਰ ਕਲਾਮ - ਸੁਨੀਲ ਕੁਮਾਰ 'ਨੀਲ'
- ਪੈਸੇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਦੌੜ ’ਚ ਰੁਲਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ -ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਸਮਾਜ ਦੀ ਅੱਖ ’ਚ ਤਿਣ ਨੇ ਇਹ ਨਸ਼ੇ - ਬਲਕਰਨ ਕੋਟ ਸ਼ਮੀਰ
- ਰੱਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੌਣ? -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ਫ਼ਰ ਦਾ ਵਿਵੇਕ -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਸਾਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਤੁਮ ਹੀ ਸੋ ਗਏ ਦਾਸਤਾਂ ਕਹਿਤੇ-ਕਹਿਤੇ - ਬੇਅੰਤ ਮੀਤ
- ਦੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੁਸਕਾਉਣਾ ਸਿੱਖੋ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਵਿਹਲੜਾਂ ਨੇ ਕਸਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਯੋਗਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ - ਡਾ ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਨੋਟ ਉਹੀ ਨੇ ?- ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਮੈਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ - ਜਸਵੀਰ ਸਿੱਧੂ
- ਸਮਾਜਵਾਦ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ - ਰਾਹੁਲ ਸੰਕਰਤਾਇਨ
- ਬਹੁ-ਬਿਧ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ: ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਨੰਦ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- 'ਗ਼ੱਦਾਰ' ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਆ ਰਿਹਾ ਨਿਘਾਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਮੇਰਾ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਰੋਹ -ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- …ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਜਬਰ ਜ਼ਿਨਾਹ ’ਚ ਲਿਤਾੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਦੱਸੋ ਮੈਂ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਭੋਜਨ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਹੈ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਖਾ ਰਹੇ ਹਾਂ-ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਪੁਰਾਤਨ ਉਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਰੌਚਿਕ ਗਾਥਾ - ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁਲਪੁਰ
- ਕਦੇ ਵਿਰਸਾ ਵੀ ਮਰਿਆ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਬਾਪੂ ਵਰਗੇ ਜਿਉਂਦੇ ਆ ! - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸਰਵਰਕ ਲਈ ਫ਼ੋਟੋ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ - ਪਰਮਬੀਰ ਕੌਰ
- ਜੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਿੰਨੀ ਕਮਲੀ ਹਾਂ ਮੈਂ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਮਾਈਆਂ ਰੱਬ ਰਜਾਈਆਂ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਅਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਵੀ ਤੇ ਗਾਇਕ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਉਹ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਸੀ. . . - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਯਹ ਦੁਨੀਆਂ ਅਗਰ ਮਿਲ ਭੀ ਜਾਏ ਤੋ ਕਿਆ ਹੈ. . . -ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਪਹਿਲੀ ਹਵਾਲਾਤ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਆਸ ਦੀ ਕਿਰਨ - ਬਿੱਟੂ ਜਖੇਪਲ
- ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹ ਗੱਲ ਨਾ ਜਾਣ ਸਕਿਆ - ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਲਹਾਰ
- ਬੁਢਾਪਾ ਸਰਾਪ ਨਹੀਂ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਮਹਿੰਗਾ ਪਿਆ ਮੈਨੂੰ ਵਿਚੋਲਗਿਰੀ ਦਾ ਚਸਕਾ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਤਖ਼ਤੀ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹੈ. . . -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਲਾਸ਼ ਖੋਹੀ ਵੀਰਾ ਤੇਰੀ ਅੱਧ-ਝੁਲਸੀ - ਰਣਜੀਤ ਲਹਿਰਾ
- ਜਦੋਂ ਨਕਲ ਮਾਰੀ ਵੀ ਕੰਮ ਨਾ ਆਈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਛੂਟਤੀ ਨਹੀਂ ਕਾਫ਼ਿਰ ਮੂੰਹ ਕੋ ਲਗੀ ਹੂਈ - ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਮੁਆਫ਼ੀ ਦਾ ਲਾਸਾਨੀ ਮੁਜੱਸਮਾ ਪ੍ਰਭੂ ਯਿਸੂ ਮਸੀਹ -ਵਰਗਿਸ ਸਲਾਮਤ
- ਸਿਰ ਦਰਦ -ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਮੱਧਮ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿਓ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਨਾ ਹੋਰ ਦੇ ਲਉ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ – ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਸ਼ੇਰੂ - ਤਰਸੇਮ ਬਸ਼ਰ
- ਇਹ ਕੇਹਾ ਚੇਤਰ ਆਇਆ ਨੀ ਮਾਏ ! -ਦੇਵਿੰਦਰ ਅਗਰਵਾਲ
- ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ਉੱਤੇ ਸਾਡੇ ‘ਅਮਲ ਜਾਂ ਭੁਲੇਖੇ’ - ਵਰਿੰਦਰ
- ਨਿਯਮ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜੰਗ ਹਾਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ! -ਮਿੰਟੂ ਗੁਰੂਸਰੀਆ
- ਸੁਭਾਅ ਹੋਵੇ ਮਿਲਣਸਾਰ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਡਾ. ਰਾਸ਼ਟਰਬੰਧੂ ਨਾਲ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਮ ਦਿਲ ’ਤੇ ਲਾਇਆ ਉਹ ਰੋਗੀ ਬਣ ਗਏ -ਮਿੰਟੂ ਗੁਰੂਸਰੀਆ
- ਚੁਰਾ ਲਓ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਪਲ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਔਰਤ ਆਗੂ ਰੋਜ਼ਾ ਲਕਸਮਬਰਗ -ਮਨਦੀਪ
- ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੋ. ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਹੋਣ ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ - ਕੰਵਲਜੀਤ ਖੰਨਾ
- ਯੂਨਾਈਟਡ ਪੰਜਾਬ ਫੁਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਮਾਹਿਲਪੁਰ: ਫੁਟਬਾਲਰਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਅਲੰਬਰਦਾਰ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣੋ -ਸੰਤੋਂਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- 10 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਦੋ ਬਾਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲੀ ਬੱਚੀ ਸੁਖਚੰਚਲ ਕੌਰ ਨੱਨੂੰ
- ਅਣਸੁਲਝੇ ਸਵਾਲ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਨਾ ਜਾਈਂ ਮਸਤਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਚਿਲਮ ਫੜਾ ਦੇਣਗੇ ਬੀਬਾ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- 7 ਫ਼ਰਵਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ... ਅਤੇ 10 ਫ਼ਰਵਰੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ - ਸੁਕੀਰਤ
- ਬੁਢਾਪੇ `ਚ ਜੁਆਨੀ ਦਾ ਅਨੰਦ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਅਸੀਂ ਕੀ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ ? -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- 'ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਇਨ ਨਾਰਥ ਅਮਰੀਕਾ'(ਅਪਣਾ) ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਢਲਾ ਥੰਮ੍ਹ ਸੀ ਫ਼ਾਲਕਨ
- ਸੋਚ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਕਾਸ਼ ਕਿਤੇ ਉਹ ਬੀਤੇ ਵੇਲੇ ਮੁੜ ਆਵਣ –ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਲਹਾਰ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਰਹੇ… -ਦਵੀ ਦਵਿੰਦਰ ਕੌਰ
- ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਪੀਡੀਆਂ ਗੰਢਾਂ -ਸੰਤੋਂਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਪੀੜਾਂ `ਚ ਪਰੋਏ ਹਾਸੇ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਮਾਖਿਓਂ ਮਿੱਠੜੇ ਬੋਲ -ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਅਸਲ ਫਰਿਸ਼ਤਾ - ਬਿੱਟੂ ਜਖੇਪਲ
- ਦੋਸਤੀ ਰਹਿਤ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੌੜੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਹੌਸਲਾ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੁੰਦੇ - ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਰਾਓਵਾਲੀ
- ਬੁਢਾਪਾ ਆਵੇ ਹੀ ਕਿਉਂ - ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਭਾਣਾ
- ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਹੌਂਸਲਾ ਅਫਜ਼ਾਈ ਦਾ ਕਮਾਲ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਝੂਮ ਝਾਮ ਝੂਮਤੀ ਬਸੰਤ ਰਿਤੂ ਆਈ ਹੈ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਲੈਤ ਵਾਲੀ ਭੂਆ - ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚਾਹਲ “ਮਾਧੋ ਝੰਡਾ”
- ਅਲਵਿਦਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ! -ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਰਾਓਵਾਲੀ
- ਐ ਭਰਿਸਟ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਮਨੁੱਖ ਤੇਰੀ ਔਕਾਤ ਕੀ ਹੈ ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਲੋਕੋ ਸੜਕ 'ਤੇ ਟ੍ਰੈਫ਼ਿਕ ਨਿਯਮਾਂ, ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਰਹੋ –ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਜਨਮ ਦਿਨ -ਨੀਲ
- ਫੁੱਟਬਾਲ ਨੂੰ ਅਰਪਿਤ ਹੈ-ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਸਪੋਰਟਿੰਗ ਕਲੱਬ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਰਕਤ ਹੈ –ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਣ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਕੀ ਹੈ? - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਲੋਹੜੀ ਵੇ ਲੋਹੜੀ ਜੀਵੇ ਤੇਰੀ ਜੋੜੀ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਲਿਖਦਾ ਸੂਲੀ ਚੜਾਇਆ ਬਚਪਨ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਬਾਅ ਉਡੀਕ ਰੱਖੀ ਅਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਆਵਾਂਗੇ. . . - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਭਲੀ ਕਰੇ! -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਗਾਈਏ ਤਾਂ ਹਵਾਵਾਂ ਦੱਸਣ, ਸੁਣੀਏ ਤਾਂ ਅੰਬਰ ਨੱਚਣ –ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਮਾਂ - ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭਾਈ ਰੂਪਾ
- ਵਿਦਵਤਾ ਦੇ ਸਜੀਵ ਤੇ ਸਾਕਾਰ ਸਰੂਪ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ.ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਮਿਥਿਹਾਸ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ
- 37 ਅਧਿਆਪਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਿੰਡ ਹੱਲੂਵਾਲ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪੁਲੀਸ, ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨ, ਪਾਣੀ, ਪੱਗ ਅਤੇ ਪੂਣੀ - ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਚੱਕੀਰਾਹਾ - ਪਰਮਬੀਰ ਕੌਰ
- ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ -'ਨੀਲ'
- ਜੱਟ ਮਰ ਗਏ ਕਮਾਈਆਂ ਕਰਦੇ ਨੀ ਜੱਟੀਏ ਤੇਰੇ ਬੰਦ ਨਾ ਬਣੇ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਮੰਤਰ, ਹੁਕਮ ਅਤੇ ਸਲਾਹ -ਨੀਲ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ ਅਮਰਜੀਤ ਖੇਲਾ
- ਮੋਜ਼ਰ ਜੋੜੀ ਦੀ ਯੁੱਗ ਪਲਟਾਊ ਖੋਜ -ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਧੀਰ
- ਹਜ਼ੂਰੀ ਰਾਗੀ ਭਾਈ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਪੂਨੇ ਵਾਲੇ - ਡਾ: ਮਲਕੀਅਤ ਸਿੰਘ ਸੁਹਲ
- ‘ਧਰਤ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਦਿਆਂ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਭੋਜਨ ਜੁਟਾਉਣਾ’ -ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਲੋਹਾਮ
- ਪਰਦੇਸੀਂ ਵੱਸਦੇ ਅਧੇੜ ਪੰਜਾਬੀ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਿਰੋਗ ਤੇ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਵੰਗਾਰ -ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਮਹਾਨ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਡਾ. ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਸ.ਸ. ਛੀਨਾ
- ਸੱਚ ਆਖਦਾ ਸੀ ਨਰੈਣਾ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਰਮ, ਕਾਨੂੰਨ ਸਰਗਰਮ -ਨੀਲ
- ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ’ਚ ਫਸੀ ਬਜ਼ੁਰਗੀ -ਕੁਲਮਿੰਦਰ ਕੌਰ
- ਜਨਤਾ ਲਈ ਗਲਫ਼ਾਹੀ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਆ ਜਾ ਜਿਨਪਿੰਗ ਝੂਟ ਲੈ, ਪੀਂਘ ਹੁਲਾਰੇ ਖਾਂਦੀ ! -ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਮਨ ਹੋਲਾ ਕਰ ਲਈਦਾ ਹੈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਚੁਆਨੀ ਵਾਲਾ ਭਿਖਾਰੀ - ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰਜਕ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਭਾਅ ਜੀ - ਡਾ: ਧਰਮਵੀਰ ਗਾਂਧੀ
- ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਭਾਅ ਜੀ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਲੋਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਓ: ਅਲਗੋਜਾ ਵਾਦਕ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਿੱਲਾ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਕ
- ਕੰਧਾਂ ਬੋਲਦੀਆਂ ਵੀ ਹਨ - ਰਮੇਸ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਸਰਾਧ ਹੈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਰਜਨ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਇਕ ਗ਼ੈਰ-ਰਵਾਇਤੀ ਸਿਖ ਦੇ ਵਲਵਲੇ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਵਾਨ -ਮਨਦੀਪ
- ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮਰ ਗਈ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਬਿਨ ਮਾਪੇ ਧੀਆਂ ਬੇਗਾਨੀਆਂ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਮੇਰੀ ਮਾਂ - ਰਮੇਸ਼ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਗੁਰੂ-ਸ਼ਿੱਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ : ਅਧਿਆਪਕ ਦਿਵਸ -ਨੀਲ
- ਬਾਦਲ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇਹ ਪੁਰਾਣੀ ਯਾਦ -ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਸੇਵ ਦ ਗਰਲ ਚਾਈਲਡ - ਰਮੇਸ ਸੇਠੀ ਬਾਦਲ
- ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ - ਡਾ.ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਵੀ
- ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸਿਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ਮਾਣਕ : ਕੋਮਲ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਗ਼ੁਰਬਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਂਦਾ ਬਰਕਤ ਸਿੱਧੂ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ ਹਰੀ ਕੇ ਕਲਾਂ
- ਸਾਲ ਜਾਂ ਬੜਾ ਸਾਂਗ ਕੱਢਣ ਦੀ ਅਸਲ ਕਹਾਣੀ - ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ ਨਰ
- ਕਿਰਨਜੀਤਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਮਾਇਨੇ -ਮਨਦੀਪ
- ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾ: ਟੀਕਾਕਾਰੀ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਆਗੂ - ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਔਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ: ਸਰਬੰਗੀ- ਕੀਟ-ਵਿਗਿਆਨੀ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤੇ ਕਲਾਕਾਰ - ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ
- ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਿਰਤ ਕਲਾ:ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਦੇ ਕਿਉੇਂ ਹੋ? -ਏਦੋਆਦਰੋ ਗਾਲੇਆਨੋ
- ਸੂਖਮ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ : ਪੰਜਾਬ 1984 – ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਵੱਖਰੀ ? -ਜੀ. ਐੱਸ. ਗੁਰਦਿੱਤ
- ਅੰਬੀਆਂ ਨੂੰ ਤਰਸੇਂਗੀ ਬਾਗ਼ਾਂ ਦੀਏ ਰਾਣੀਏ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਬਾਬੇ ਬਾਦਲ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀਏ ਬੱਤੀਏ, ਦਸ ਜੇਠ ਦਾ ਦੁਪਹਿਰਾ ਕਿੱਥੇ ਕੱਟੀਏ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਮਿੱਟੀ ਨਾ ਫਰੋਲ਼ ਜੋਗੀਆ-ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸਾਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਜਾਗਣ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਝੁਲਸ ਰਹੀ ਹੈ ਇਨਸਾਨੀਅਤ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਨਾ ਫਿਰ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਲੈ ਹੀ ਦਿੱਤੀ "ਲਾਲ ਬੱਤੀ" ਵਾਲੀ ਕਾਰ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਜਿਸ ਕਮਲਜੀਤ ਨੀਲੋਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਘੋਲੀਆ ਸੱਥ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਰੌਂਤਾ
- ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਨਵਾਂ ਸੰਸਦੀ ਮੈਂਬਰ ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਜਿਵੇਂ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆਈ ਨਵੀਂ ਨੂੰਹ - ਹਰਮਨਦੀਪ 'ਚੜ੍ਹਿੱਕ'
- ਸਮਾਂ ਬੜਾ ਬਲਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਬਾਬਿਓ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਸਾਡੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਗਿਰ ਰਿਹਾ ਮਿਆਰ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਸੈਣੀ
- ਸੰਜੀਵਨੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਖ਼ੂਨਦਾਨ- ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਮਸਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗਕੇ "ਮਰਦੋਂ ਬਣੇ ਜ਼ਨਾਨਾ ਵੇ ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਭੀੜ ਪਈ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਬੋਹਲ਼ਾਂ ਦਾ ਰਾਖਾ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਇਹ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਤਲ? -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ‘ਦਾਸ ਕੈਪਿਟਲ’ ਦਾ ਲੇਖਕ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਮਈ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਦਿਨ ਵਜੋਂ ਮਨਾਓ -ਮਨਦੀਪ
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮਈ ਦਿਵਸ- ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੋਹਮਤਾਂ ਦਾ ਅਖਾੜਾ! - ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਕਲਾਕਾਰ ਮੁੱਲ ਵਿਕਦੇ ਆਜਾ ਛਾਂਟ ਲੈ ਬਾਦਲ ਸਰਕਾਰੇ -ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਆਹ ਸਤਿੰਦਰ ਸੱਤੀ ਵਾਲੇ ਸੁਵਿਧਾ ਸੈਂਟਰ ਬਾਦਲਾਂ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਚੰਦ ’ਤੇ ਬਣਾਏ ਨੇ! - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਕਿਵੇਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲਿਖਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ? -ਡਾ. ਬਲਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਗੁਲਾਬੀ ਪੱਗਾਂ ਨਾਲ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ 'ਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ ਉੱਭਰਦਾ ਗੀਤਕਾਰ "ਰਾਜ ਨਿਜ਼ਾਮਪੁਰੀ" - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਆਸ਼ਕ ਬਾਰੇ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦਿਆਂ - ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਓਲ
- ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਂਹ ਵਾਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਂਹ ਮਾਫ਼ਕ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਬਚ ਸਕਦੀ ਏ - ਨੁਜ਼ਹਤ ਅੱਬਾਸ
- ਦਾਜ ਬਦਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬੇਰੁਖੀ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ - ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਕੈਂਸਰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਨ -ਗੁਰਚਰਨ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਆਦਰਸ਼ ਅਧਿਆਪਕ ਗਿ. ਭਵਖੰਡਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ: ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਭੈਣ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦਿਆਂ . . .- ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਖ਼ਬਰ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਬੱਲੇ! ਬਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਹਾਂ - ਕੁਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਅਸੀਂ ਮਲਵਈ ਨੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਹੋਣਹਾਰ ਵਿਰਵਾਨ ਕੇ ਹੋਤ ਚੀਕਨੇ ਪਾਤ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ੀਰੋ ਅਵਸਥਾ –ਗੀਤ ਅਰੋੜਾ
- ਫੌਜੀ ਤੇ ਫਰੈਸ਼ੀ - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਹਾਏ! ਮੇਰਾ ਯਾਰਾਂ ਵਰਗਾ ਤਾਇਆ ਬੋਗੀ - ਕਰਨ ਬਰਾੜ
- ਹਾਸਿਆਂ ’ਚ ਸਿਹਤਮੰਦੀ -ਪਵਨ ਉੱਪਲ
- ਬਾਬੂ ਮੰਗੂ ਰਾਮ ਮੁੱਗੋਵਾਲੀਆ :ਨਿਧੱੜਕ ਗਦਰੀ ਅਤੇ ਆਦਿ ਧਰਮ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਮੇਰੀ ਪਲੇਠੀ ਪੁਸਤਕ ਕਿਵੇਂ ਛਪੀ? - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਬੇਗ਼ਮ ਅਖ਼ਤਰ: ਮਲਕਾ-ਏ-ਗ਼ਜ਼ਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਨੌਰਾ ਰਿਚਰਡ : ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਜਨਮਦਾਤੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਨਿਰਮਾਣਤਾ ਅਤੇ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਸੁਮੇਲ: ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਜੀ -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਤੀਰਥ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵਰਤ ਕਰਵਾ ਚੌਥ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਖੜੋਤੀ ਹੈ ? -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਓਏ ! ਏਹ ਤਾਂ ਪੇਂਡੂ ਨੇ - ਪ੍ਰੀਤੀ ਸ਼ੈਲੀ 'ਬਾਲੀਆਂ'
- ਖੂਹ : ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਕਿਨਾਰੇ - ਜਸਵੀਰ ਸਿੱਧੂ
- ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਤੇਰੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਲਾਮ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੱਕਾ:ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਬਰਨਾਲਾ - ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਐਗਨੀਜ਼ ਸਮੈਡਲੀ : ਗ਼ਦਰੀ ਵੀਰਾਂਗਣ - ਮਨਦੀਪ
- ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
- ਇਹ ਹੈ ਚੰਗੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ - ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਸਿਮਰਜੀਤ ਮਾਣਕ :ਮੁੱਗੋਵਾਲ ਦਾ ਮਾਣ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਸੁਮੇਲ - ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਪਿੰਡ ਚਕਰ ਦੀਆਂ ਕਿਆ ਬਾਤਾਂ! -ਪ੍ਰਿੰ. ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਈਏ? -ਹਰਗੁਣਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਵੇ ਤੂੰ ਨੌਕਰ ਕਾਹਦਾ -ਬਲਜੀਤ ਬਾਸੀ
- ਕੰਵਰ ਸੰਧੂ -ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਬਰਤਾਨਵੀਂ ਸਾਮਰਾਜੀਏ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮ -ਮਨਦੀਪ
- ਗੋਬਿੰਦ ਘਾਟ ਦਾ ਭਿਆਨਕ ਸਫਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਕਰੋਪੀ -ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ
- ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਹੈ ਯਾਰੋ ! –ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ - ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਪਾਣੀ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਾਲਾ ਜ਼ਹਿਰੀ ਹੋ ਗਿਆ - ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ‘ਹਿਰਦੇ’
- ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਪੈੱਨ-ਮੇਰੇ ਪੈੱਨ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ - ਪ੍ਰੋ. ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਸੰਗ ਵਿਚਰਦਿਆਂ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕਿਹੋ ਜਹਾ ਹੋਵੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਰਪੰਚ - ਡਾ. ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਰੌਂਤਾ
- ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਦਿਨ, ਸਾਰੇ ਦਿਨ -ਲਵੀਨ ਕੌਰ ਗਿੱਲ
- ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ -ਮਨਦੀਪ
- ਗੁਜਰੀ ਮਰਦੀ ਨਹੀਂ -ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ
- ਆਬ ਆਬ ਕਰ ਮੋਇਓ -ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸਈਅਦ
- ਇੱਕ ਨਜ਼ਮ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਇੱਕ ਸੀ ਚਮਕੀਲਾ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੁੱਚਾ ਗੁਣ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਯਾਦ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖ਼ੈਰ-ਸੁੱਖ ਦੀ ਦੁਆ ਕਰਨ ਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ! -ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਜਤ ਜੀਵਨ ਵਿਰੋਧੀ ਹਾਲਤਾਂ -ਪੂਜਾ ਭੁੱਲਰ
- ਫੁੱਟਬਾਲ ਹੀ ਖੇਡ ਹੈ ਮਾਹਿਲਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ -ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਾਵਾ
- ਰੁੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਣੀ: ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ –ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਸੈਣੀ
- ਸਦੀਵੀ ਨਿੱਘ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤਿਓਹਾਰ: ਲੋਹੜੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਰੂਸੀ ਗਾਂਵਾਂ ਦੇਸੀ ਢੱਠੇ –ਹਰਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਅਸੀਂ ਕਾਹਲੀ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਕਿਉਂ ਹਾਂ ? - ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾਂ ਦੇ ਬੀਅ - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਸ. ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ, ਗਵਰਨਰ-ਪੁੱਡੂਚੇਰੀ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ-ਮੁਖਤਿਆਰ ਸਿੰਘ
- ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਸ਼ਵੀ ਵਾਲੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਗੁਜਰਾਲ ਜੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਦਲ ਗਿਆ -ਪ੍ਰਿੰ. ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
- ਵਾਹ ਨੀ ਮੌਤੇ ਕਾਹਲੀਏ -ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਯਾਰ ਅਣਮੁੱਲੇ ਬਨਾਮ ਯਾਰ ਬੇਮੁੱਲੇ -ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਸਦਾ ਲਈ ਤੁਰ ਗਿਆ ਹਾਸਿਆਂ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ ਭੱਟੀ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ: ਗੀਤਕਾਰੀ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਯਸ਼ ਚੋਪੜਾ:ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਦਾ ਫ਼ਰਕ -ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ –ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਵਕਤ - ਵਿਸ਼ਵਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਸੋਹਣ ਦੀ ਯਾਦ -ਗੁਰਨਾਮ ਗਿੱਲ
- ਯਾਸ਼ੰਤਾ -ਬਿੰਦਰ ਪਾਲ ਫਤਿਹ
- ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜਾਂ, ਗ੍ਰੰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ -ਗੁਰਚਰਨ ਨੂਰਪੁਰ
- ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਹਾਕਮ ਸੂਫੀ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਬਾ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਸ਼ੇਖ਼ ਚਿੱਲੀ ਮਾਰਕਾ ਟਪੱਲੀਆਂ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਕਦੋਂ ਖ਼ੈਰ ਕਰਨਗੇ? -ਸ਼ੌਂਕੀ ਇੰਗਲੈਂਡੀਆ
- ਸਨਮਾਨ -ਡਾ. ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਭੁਲੱਕੜਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ -ਰਵੇਲ ਸਿੰਘ ਇਟਲੀ
- ਭੈਣ ਸੱਚੀਉਂ ਪਰਤ ਆਈ - ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚ ਕੌੜਤੁੰਮੇ ਤੋਂ ਵੀ ਕੌੜਾ ਹੁੰਦੈ -ਮਨਦੀਪ ਖੁਰਮੀ ਹਿੰਮਤਪੁਰਾ
- ਅੱਜ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਨ 'ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ
- ਬਹੁੜੀਂ ਵੇ ਤਬੀਬਾ… -ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਤੂਰ
- ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਜਗਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੁਪਰ ਸਟਾਰ ਦਾ ਚਲਾਣਾ – ਪ੍ਰੋ. ਐੱਚ.ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਧੀਆਂ ਧਿਆਣੀਆਂ ਕਿਉਂ ਮਰ ਜਾਣੀਆਂ -ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਸੇਖੋਂ
- ਪਸ਼ੂ ਬਨਾਮ ਮਨੁੱਖ -ਪ੍ਰੋ. ਬਲਦੀਪ
- ਰੁਸਤਮ-ਏ-ਹਿੰਦ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਿਦਆਂ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਮੰਗਾ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਲਾਇਤੀ ਬੋਲੀਆਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਸਬੱਬੀਂ ਟਪਕੀ ਅਮੀਰੀ ਦੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ -ਸੁਕੀਰਤ
- ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਝੋਟਾ-ਕੁੱਟ - ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
- ਖ਼ਤਰਾ ਤੇ ਖ਼ਬਰ -ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ
- ਮਹਿਕਾਂ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਸੁੰਦਰਤਾ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਨਿਘਾਰ - ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਸੇਖੋਂ
- ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਨਾ ਮਨੋਂ ਵਿਸਾਰ… -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਔਰਤ ਹੀ ਔਰਤ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸੈਣੀ
- ਮਿਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ‘ਪਛਾਣ’ ਸ਼ਹਿਰ ਸੰਗਰੂਰ ਦੀ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅੱਤਵਾਦੀ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਸੂਲੀ ਦੀ ਛਾਲ ਵਾਲੇ ਲੰਗੋਟੀਏ ਯਾਰ -ਸਫ਼ਰ ਜੀਤ
- ਪਕੌੜੇ ਖਾਣੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਅਲੋਚਕ ਝਗੜ ਸਿਓਂ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਦੁੱਗਲ ਜੀ ਤੇ ਮੈਂ -ਸੁਕੀਰਤ
Rupinder singh Dhillon
. ਚੰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਏ .. ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਲੇਹਰਾ ਕੋਈ ਸਥਾਪਿਤ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਓਸ ਕੇਟੇਗਰੀ ਚੋਂ ਨਹੀ ਜੋ ਇਨਾਮ ਸਨਮਾਨ ਕਰਕੇ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ ਬਲਕੇ ਇਕ ਐਸੇ ਸਮੇ ਚ ਉਘਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਗੂ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਕੁਲਵਕਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿਨਾ ਹੀ ਸਮਾ ਪੀ .ਐੱਸ .ਯੂ . ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿਚ ਆਈ ਟੀ ਆਈ ਬੁਢਲਾਡਾ ਤੇ ਬਠਿੰਡਾ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਮੈਬਰ ਰਹ ਕੇ ਮੁਜਾਹਰਾ ਲੇਹ੍ਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਰਾਯਾ ਘੋਲਾਂ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲੇਹ੍ਰਾਂ ਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ...ਏਸ ਸਬ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਦੇ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ...ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਮੈਬਰ ਨਹੀ ਨਾ ਰਿਹਾਂ ਪਰ ਇਹ ਜਰੂਰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਚਾਹਤ ਰਹੀ ਹੈ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਾਦੇ ਕਿਵੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ..ਤਯਾਰੀ ਕਿਵੇ ਹੁੰਦੀ .. ਸਕੀਮਾ ਕਿਵੇ ਬਣਦੀਆ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨਾ ਨਾਲ ਟਕਰ ਲੈਣ ਦੀਆਂ..ਜੈਲ ਚ ਕਿਦਾਂ ਡਾਕ੍ਯ ਜਾਂਦਾ ਝੂਠੇ ਕੇਸਾਂ ਚ.. ਇਕ ਚੇਤਨ ਇਨਸਾਨ ਜੋ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂ ਸਮਝਣ ਤੇ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਸਮੇ ਆਪਣੀ ਘਰ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਦੂਰੀ ਨੂ ਕਿਵੇ ਸੇਹਂਦਾ ਹੋਊ .. ਸਾਡੇ ਜਨਮਾ ਤੋਂ ਪੇਹ੍ਲਾਂ ਦੇ ਵਾਪਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਅਸਲ ਚ ਕੀ ਸੀ .. ਇਹ ਸਾਰੇ ਨੁਕਤੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਨੇ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ... ਬਹੁਤ ਸੰਖੇਪ , ਸ਼ੋਟੀਆਂ ਸ਼ੋਟੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆ , ਕਟਾਕਸ਼ ਭਰੀ ਸ਼ੈਲੀ , ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਹੂ ਬ ਹੂ ਆਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਸਕਣ ਹੋਣ ਤੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਵਾਂਗੂ ਮੇਹ੍ਸੂਸ ਹੋਣਾ ਲੇਖਕ ਦੀ ਖੂਬੀ ਹੈ.. ਪਹਲੇ ਸਮਿਆਂ ਚ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਕੇਵਲ ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਤਕ ਸੀਮਤ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨ ਨਾਲ ਮਾਥਾ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜਕਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਸਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਹੈ... ਆਪੂੰ ਬਣੇ ਅੱਜਕਲ ਦੇ ਵਿਦਾਰਥੀ ਲੀਡਰ ਤਾਂ ਲਾਜ਼ਮੀ ਪੜ ਲਿਓ ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਸਿਖ ਲੋਗੇ ... ਰਣਜੀਤ ਲੇਹਰਾ ਬੇਸ਼ਕ ਦਿਲ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੌਂਸਲੇ ਨਾਲ ਜਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਪੜ ਕੇ... ਆਹ ਦੋ ਚਾਰ ਪਾਤਰ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਨਾਜਰ ਬਾਗੀ ਤੇ ਜੱਗਾ ਤਾਂ ਦਿਮਾਗ ਚ ਡੇਰਾ ਹੀ ਲਾਯੰ ਬੇਠੇ ਨੇ... ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਯਤਨ ਏ .. ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅੱਜ ਦੀ ਸਾਡੀ ਪੀੜੀ ਕੋਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹਿਦਾ ਤਾਂ ਕੇ ਓਹ ਆਪਣੇ ਹਕ ਸਚ ਲਈ ਲਾਡਨ ਲਯੀ ਕੋਈ ਸੇਧ ਲੈ ਸਕਣ....