Wed, 30 October 2024
Your Visitor Number :- 7238304
ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲ ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
Posted on:- 23-07-2015
ਭੋਲੇ-ਭਾਲੇ, ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਅਤੇ ਕੋਰੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਵਰਗੇ ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਨੈਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਰਕ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਪੜੀਆਂ-ਸੁਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ-ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਗੀਤ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਰਾਹੀਂ ਪਾਤਰਾਂ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਭਲੀਭਾਂਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨੈਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਤਰਕ ਪੱਧਰ ਉਹੋ-ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਣਾ ਖਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਵਾੜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਅੱਜ ਦੇ ਦੌਡ਼ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਤਰਕ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਰੋਇਆ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਅੱਜ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਬਾਲ-ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ।
ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨੈਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਤਰਕ ਪੱਧਰ ਉਹੋ-ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਣਾ ਖਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਵਾੜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਅੱਜ ਦੇ ਦੌਡ਼ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਤਰਕ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਰੋਇਆ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਅੱਜ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਬਾਲ-ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ।
ਮੰਗਲਦੀਪ ਦਾ ਜਨਮ 20 ਅਪ੍ਰੈਲ 1978 ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀ.ਆਰ.ਲੂਣਾ ਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਪਿੰਡ ਢਕਾਲਾ ਜਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਗੁਰਬਤ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਹੱਡਭੰਨਵੀਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਐੱਮ. ਏ. ਮਿਊਜਿਕ ( ਵੋਕਲ ),ਤੇ ਬੀ. ਐੱਡ. ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਉਹ ਬਤੌਰ ਅਧਿਆਪਕ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪੜਨਾ ਤੇ ਗਾਉਣਾ ਉਸਦਾ ਸ਼ੌਂਕ ਹੈ ਪਰ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਉਸਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ' ਨਿੱਤ ਸਕੂਲੇ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ', ' ਮਿੱਠੇ ਬੋਲ ' , ' ਸਰਹੰਦ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ' , ਮੇਰੇ ਬਾਲ ਗੀਤ ' , ' ਵਸਲਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ' , ' ਕਾਲੇ ਚਿੱਟੇ ਬੱਦਲ ਆਏ ' , ' ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ ਵੱਧਦੇ ਕਦਮ ' , ਤੇ ' ਆਉ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਦੀਪ ਜਲਾਈਏ ' ਅੱਠ ਬਾਲ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਈਆਂ ਹਨ । ਉਸਦੇ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਦੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ । ਉਸਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨ-ਭਾਉਂਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ ।
ਮੰਗਲਦੀਪ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਹਿਮ-ਭਰਮ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਉੱਚੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ,
ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਦੱਸਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ,
ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜਦੇ ਬੱਚੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਿਆਣੇ ਪਾਠਕ ਵੀ ਉਸਦੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਥਾਂ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ,
ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਆਪ ਵੀ ਸਫਰ 'ਚ ਜਾਂ ਦੁਪਹਿਰੇ ਪੜਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਵੀ ਐਨਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਾਂ ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋਂ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸੋਹਣੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ,
ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸਫਾਈ ਰੱਖਾਂਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵੀ ਰਹਾਂਗੇ । ਉਹ ਸਫਾਈ ਬਾਰੇ ਚੇਤਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮੱਛਰ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ,
ਉਹ ਗੱਲਾਂ-ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਗੁਣ ਵੀ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸੱਟ-ਫੇਟ ਤੋਂ ਬਚਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ,
ਉਪਰੋਕਤ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੰਗਲਦੀਪ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਟਰੈਫਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਵੀ ਬੜੀ ਹੀ ਬਾਖੂਬੀ ਨਾਲ ਟਰੈਫਿਕ ਬੱਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ,
ਇਹ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਲੇਖਣੀ ਦਾ ਹੀ ਗੁਣ ਹੈ ਜੋ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾ ਸਾਦੀਆਂ ਪਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਕਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਡਮੁੱਲੀ ਕਿਰਤ ਜੋ ਉਸਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦੱਸਣ ਲਈ ਲਿਖੀ ਹੈ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਬੱਚੇ ਨੇ ਮਾਂ ਕੋਲ ਹੀ ਗੁਜਾਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਮਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿੱਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮਾਂ ਦੀ ਉਸਤਤਿ 'ਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ,
ਉਪਰੋਕਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਹਨ ਪਰ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਉਸਦੀਆਂ ਦੋ ਖਾਸ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ । ਜਿੱਥੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਬਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਮੰਗਲਦੀਪ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ' ਮਾਣੋ ਬਿੱਲੀ ' ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਂਦੀ ਨਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸਗੋਂ ਤਰਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਿੱਲੀ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਤੇ ਉਹ ਆਈ ਤੇ ਦੁੱਧ ਪੀ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ' ਕਾਲੇ ਚਿੱਟੇ ਬੱਦਲ ਆਏ ' ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਗਰਜਣ ਜਾਂ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਲਿਸ਼ਕਣ ਤੋਂ ਡਰਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੱਦਲ ਆਏ ਤੇ ਮੀਂਹ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਗਏ ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਸ ਮੈਂ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਕੋਰੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਰੋਆ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਪੜਨ ਲਈ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇਗਾ । ਮੰਗਲਦੀਪ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਚੰਗਾ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ । ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਹੋਰ ਖੋਜ ਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰੇਗਾ ।
ਮੰਗਲਦੀਪ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਹਿਮ-ਭਰਮ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਉੱਚੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ,
" ਪੜ-ਪੜ ਹਾਂਸਿਲ ਕਰੋ ਗਿਆਨ
ਸਮਾਜ 'ਚ ਉੱਚਾ ਹੋਵੇ ਸਥਾਨ
ਵਿੱਦਿਆ ਬਿਨ ਨਾ ਵੱਧਦੀ ਸ਼ੋਭਾ
ਇਸ ਪਾਸੇ ਹੀ ਰੱਖੋ ਧਿਆਨ
ਵਹਿਮ-ਭਰਮ ਨੂੰ ਲਾਈਏ ਲਾਂਬੂੰ
ਸਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਅਪਣਾਈਏ
ਆਉ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਅਲਖ ਜਗਾਈਏ ।"
ਸਮਾਜ 'ਚ ਉੱਚਾ ਹੋਵੇ ਸਥਾਨ
ਵਿੱਦਿਆ ਬਿਨ ਨਾ ਵੱਧਦੀ ਸ਼ੋਭਾ
ਇਸ ਪਾਸੇ ਹੀ ਰੱਖੋ ਧਿਆਨ
ਵਹਿਮ-ਭਰਮ ਨੂੰ ਲਾਈਏ ਲਾਂਬੂੰ
ਸਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਅਪਣਾਈਏ
ਆਉ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਅਲਖ ਜਗਾਈਏ ।"
ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਦੱਸਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ,
" ਬੱਚਿਓ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੇ ਜਾਉ
ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਪੌੜੀ ਚੜਦੇ ਜਾਉ
ਸਮਾਂ ਗਿਆ ਨਾ ਮੁਡ਼ ਕੇ ਆਉਣਾ
ਵਿਹਲੇ ਬਹਿ ਨਾ ਵਕਤ ਗੁਆਉਣਾ ।"
ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਪੌੜੀ ਚੜਦੇ ਜਾਉ
ਸਮਾਂ ਗਿਆ ਨਾ ਮੁਡ਼ ਕੇ ਆਉਣਾ
ਵਿਹਲੇ ਬਹਿ ਨਾ ਵਕਤ ਗੁਆਉਣਾ ।"
ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜਦੇ ਬੱਚੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਿਆਣੇ ਪਾਠਕ ਵੀ ਉਸਦੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਥਾਂ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ,
" ਘੱਟ ਰੌਸ਼ਨੀ 'ਚ, ਜਾਂ ਕਰਦੇ ਸਫਰ
ਕਦੇ ਪੜਾਈ ਨਾ ਕਰੋ ਹਜ਼ੂਰ
ਨੇਰੀ-ਝੱਖੜ ਜਾਂ ਹੋਏ ਦੁਪਹਿਰਾ
ਅੱਖੀਂ ਐਨਕ ਲਾਉ ਜਰੂਰ ।
ਕੋਮਲ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਰੱਖੋ ਧਿਆਨ
ਅੱਖਾਂ ਗਈਆਂ ਗਇਆ ਜਹਾਨ ।"
ਕਦੇ ਪੜਾਈ ਨਾ ਕਰੋ ਹਜ਼ੂਰ
ਨੇਰੀ-ਝੱਖੜ ਜਾਂ ਹੋਏ ਦੁਪਹਿਰਾ
ਅੱਖੀਂ ਐਨਕ ਲਾਉ ਜਰੂਰ ।
ਕੋਮਲ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਰੱਖੋ ਧਿਆਨ
ਅੱਖਾਂ ਗਈਆਂ ਗਇਆ ਜਹਾਨ ।"
ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਆਪ ਵੀ ਸਫਰ 'ਚ ਜਾਂ ਦੁਪਹਿਰੇ ਪੜਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਵੀ ਐਨਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਾਂ ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋਂ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸੋਹਣੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ,
" ਮਿੱਠੜੀ ਤੇ ਠੰਢੜੀ ਹੈ ਛਾਂ ਇਸਦੀ
ਜਿੱਥੇ ਰੁੱਖ ਉਹ ਸੋਹਣੀ ਥਾਂ ਦਿਸਦੀ
ਸੁਨੱਖੀ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਬਣਾਈਏ ਬੱਚਿਓ
ਆਉ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਰੁੱਖ ਲਗਾਈਏ ਬੱਚਿਓ । "
ਜਿੱਥੇ ਰੁੱਖ ਉਹ ਸੋਹਣੀ ਥਾਂ ਦਿਸਦੀ
ਸੁਨੱਖੀ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਬਣਾਈਏ ਬੱਚਿਓ
ਆਉ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਰੁੱਖ ਲਗਾਈਏ ਬੱਚਿਓ । "
ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸਫਾਈ ਰੱਖਾਂਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵੀ ਰਹਾਂਗੇ । ਉਹ ਸਫਾਈ ਬਾਰੇ ਚੇਤਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮੱਛਰ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ,
" ਗਲੀ-ਨਾਲੀ ਦੀ ਰੱਖੋ ਸਫਾਈ
ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਡੇਂਗੂ ਲਿਆਉਂਦਾ ਮੱਛਰ
ਮੁਡ਼ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਮੱਛਰ । "
ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਡੇਂਗੂ ਲਿਆਉਂਦਾ ਮੱਛਰ
ਮੁਡ਼ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਮੱਛਰ । "
ਉਹ ਗੱਲਾਂ-ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਗੁਣ ਵੀ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸੱਟ-ਫੇਟ ਤੋਂ ਬਚਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ,
" ਮਿੱਟੀ-ਘੱਟੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਖੇਡੋ
ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਾ ਉੰਗਲ ਪਾਉ
ਸੁਭਾ-ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਉੱਠੋ
ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਲਦੀ-ਜਲਦੀ ਸੋਂ ਜਾਉ
ਸੂਈ-ਚਾਕੂ ਨੂੰ ਖੇਡ ਨਾ ਸਮਝੋ
ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤਾਰ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾਉ ।"
ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਾ ਉੰਗਲ ਪਾਉ
ਸੁਭਾ-ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਉੱਠੋ
ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਲਦੀ-ਜਲਦੀ ਸੋਂ ਜਾਉ
ਸੂਈ-ਚਾਕੂ ਨੂੰ ਖੇਡ ਨਾ ਸਮਝੋ
ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤਾਰ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾਉ ।"
ਉਪਰੋਕਤ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੰਗਲਦੀਪ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਟਰੈਫਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਵੀ ਬੜੀ ਹੀ ਬਾਖੂਬੀ ਨਾਲ ਟਰੈਫਿਕ ਬੱਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ,
" ਆਹ ਜਿਹੜੀ ਹੈ ਬੱਤੀ ਲਾਲ
ਆਖੇ ਰੁਕ ਜਾ ਮੇਰੇ ਲਾਲ
ਪੀਲੀ ਬੱਤੀ ਜੋ ਵਿਚਕਾਰ
ਆਖੇ ਕਰ ਥੋੜਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ
ਜਦੋਂ ਹਰੀ ਬੱਤੀ ਜਗ ਜਾਵੇ
ਆਖੇ ਜਾਹ ਜਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹਵੇ । "
ਆਖੇ ਰੁਕ ਜਾ ਮੇਰੇ ਲਾਲ
ਪੀਲੀ ਬੱਤੀ ਜੋ ਵਿਚਕਾਰ
ਆਖੇ ਕਰ ਥੋੜਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ
ਜਦੋਂ ਹਰੀ ਬੱਤੀ ਜਗ ਜਾਵੇ
ਆਖੇ ਜਾਹ ਜਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹਵੇ । "
ਇਹ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਲੇਖਣੀ ਦਾ ਹੀ ਗੁਣ ਹੈ ਜੋ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾ ਸਾਦੀਆਂ ਪਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਕਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਡਮੁੱਲੀ ਕਿਰਤ ਜੋ ਉਸਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦੱਸਣ ਲਈ ਲਿਖੀ ਹੈ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਬੱਚੇ ਨੇ ਮਾਂ ਕੋਲ ਹੀ ਗੁਜਾਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਮਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿੱਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮਾਂ ਦੀ ਉਸਤਤਿ 'ਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ,
" ਮਾਂ ਜਿਹਾ ਨਿੱਘਾ ਕੋਈ
ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ
ਮੁੱਖ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ
ਰੱਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ
ਧਰ ਦੇਵੇ ਪੈਰ ਜਿੱਥੇ
ਉਹ ਥਾਂ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ
ਸਭਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੈਨੂੰ
ਮਾਂ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ । "
ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ
ਮੁੱਖ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ
ਰੱਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ
ਧਰ ਦੇਵੇ ਪੈਰ ਜਿੱਥੇ
ਉਹ ਥਾਂ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ
ਸਭਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੈਨੂੰ
ਮਾਂ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ । "
ਉਪਰੋਕਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਹਨ ਪਰ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਉਸਦੀਆਂ ਦੋ ਖਾਸ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ । ਜਿੱਥੇ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਬਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਮੰਗਲਦੀਪ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ' ਮਾਣੋ ਬਿੱਲੀ ' ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਂਦੀ ਨਹੀਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸਗੋਂ ਤਰਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਿੱਲੀ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਤੇ ਉਹ ਆਈ ਤੇ ਦੁੱਧ ਪੀ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ' ਕਾਲੇ ਚਿੱਟੇ ਬੱਦਲ ਆਏ ' ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਗਰਜਣ ਜਾਂ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਲਿਸ਼ਕਣ ਤੋਂ ਡਰਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੱਦਲ ਆਏ ਤੇ ਮੀਂਹ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਗਏ ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਸ ਮੈਂ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਕੋਰੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਰੋਆ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਪੜਨ ਲਈ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇਗਾ । ਮੰਗਲਦੀਪ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਚੰਗਾ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ । ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਹੋਰ ਖੋਜ ਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਬਾਲ-ਸਾਹਿਤ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰੇਗਾ ।
ਸੰਪਰਕ: +91 98552 07071
Comments
ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਦ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ
- ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਾਸ਼-ਪਾਸ਼: ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ
- ਕੰਢੀ ਦਾ ਜੰਮਿਆ-ਜਾਇਆ ਤੇ ਪਰਨਾਇਆ : ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ 2021 ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਵਲੋਕਨ: ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ
- ਸਈਦ ਅਖਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਜੁਬਾਨ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਐਸ ਐਸ ਮੀਸ਼ਾ - ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੱਤੂ
- ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ -ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਉਜੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ! –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ 'ਲਵ ਪੰਜਾਬ' –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰ - ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛ ਰੱਖੀ ਆ… - ਡਾ. ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਵੈਰ ਪੈ ਗਿਆ. . . -ਸੁਰਜੀਤ ਮਾਨ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ? - ਡਾ. ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ
- ਸਲੇਟੀ ਰੰਗੀ ਧੁੰਦ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾਂ ‘ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ’ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼: ਉਸਦਾ ਯੁੱਗ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ
- ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਰਗਾ ਹੈ ਹਰਮੇਸ਼ ਕੌਰ ਯੋਧੇ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪਿੱਤਰ-ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦਮਨ : ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ - ਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲ ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਪਲੀਜ਼! ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ! - ਰਚਨਾ ਯਾਦਵ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਵਲ: ਖਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ
- ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਕਲਾ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ -ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੰਦਰ ਸਾਲ 2014 - ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਿਲਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ -ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਰੀ ਦਾ ਬੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਪੁੱਤਰ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਐਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਣੀ: ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ -ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ
- ਪਿਆਰ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਵੀ : ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਹੈਦਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੂਨੀ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ - ਹਰਮੀਤ ਢਿੱਲੋਂ
- ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬਿਪਨ ਚੰਦਰਾ -ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ
- ਮੇ ਆਈ ਕਮ ਇਨ ਮੈਡਮ ? –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ’ -ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਤੇ ਇਨਾਮ ਇਕਰਾਮ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਵਾਰਿਸ ਲੁਧਿਆਣਵੀ-ਅਕੀਲ ਰੂਬੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ: ਵਿਭਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਪੇਖ ਵਿੱਚ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ -ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਦੂਜੀ) - ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ)- ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਤੁਰ ਗਈ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਲਾਹੌਰ ਲਿਟਰੇਰੀ ਫ਼ੈਸਟੀਵਲ: ਚੰਦ ਤਾਸੁਰਾਤ - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਹਾਇਕੂ : ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਮਦ -ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵਤਨ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਂ ਸੁਨੇਹਾ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਹੁਣ ਇਹ ਉਹ ਜ਼ੀਰਵੀ ਨਹੀਂ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਨਵਾਂ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਾਨੁਸ਼ੀ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ : ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ-ਸ਼ਗਨ -ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਨਾਵਲ ‘ਤੀਵੀਂਆਂ‘ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਨਵੇਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬੋਧ ਦੀ ਲਿਖਾਇਕ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਮਹਾਂ ਕੰਬਣੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਇਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਬਿੰਦਰੱਖੀਆ: ਤਿੜਕੇ ਘੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕਾਂ: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸੰਗ -ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ - ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਹਜ਼ਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ,ਮਿਟਤਾ ਨਹੀਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਮਗਰ – ਮਨਦੀਪ
- ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਅੱਡਾ-ਖੱਡਾ The game of life ਬਾਰੇ - ਪਰਮਜੀਤ ਕੱਟੂ
- ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨੁਸਖ਼ਾ -ਲੂ ਸ਼ੁਨ
- ਜੂਨ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ :ਇੱਕ ਪਿਛਲਝਾਤ -ਕੁਲਵਿੰਦਰ
- ਮਹਿਦੀ ਹਸਨ : ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਕਭੀ ਖ਼ੁਆਬੋਂ. . . - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸ਼ੀਆ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਏਥੇ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਲੇਖਾ ਮੰਗਦੇ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ ਪਰ “ਕਵਿਤਾ” ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੀ - ਇਕਬਾਲ
- ਸਟੇਟ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਕਰਾਰਾ ਥੱਪੜ ਫ਼ਿਲਮ “ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ” - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
- 'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ
- ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਛਾਣ, ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' - ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਛੇੜੋ-ਛੇੜੋ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਕਰੋ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਹੱਲਾ-ਗੁੱਲਾ - ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ
- ਅਮਿਤੋਜ : ਗੁਆਚੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ: ਇੱਕ ਸੀ ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ -ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ` (ਡਾ.)
- ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ‘ਇੱਕ ਪਾਸ਼ ਇਹ ਵੀ’ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਫ਼ੱਕਰ ਲੇਖਕ ਸੀ `ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ` -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਤੂ ਖੋਜੀ: ਅੰਬਰ ਲੱਭ ਲਏ ਨਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਨੇ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਾਰਸ : ਸਾਈਂ ਜ਼ਹੂਰ ਅਹਿਮਦ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ
- ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪੁਸਤਕ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਗੱਲ ਸੁਣ ਆਥਣੇ ਨੀ ... –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਹੋ... - ਯੁੱਧਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਸਟਰੇਲੀਆ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ