Thu, 21 November 2024
Your Visitor Number :- 7256721
‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪੁਸਤਕ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
Posted on:- 06-02-2012
ਫਰਾਂਸਿਸ ਬੇਕਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਕੁਝ ਦਾ ਸਿਰਫ ਸੁਆਦ ਦੇਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੱਥ ਕੇ ਹਜ਼ਮ ਕਰ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ- ਡਾ. ਐਸ.ਐਸ. ਜੌਹਲ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ- ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਲਾਂਬੜਾਂ-ਜਲੰਧਰ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਮੇਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਾਨੂੰਪੁਰੀ ਹੋਰਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ। ਘਰ ਆਈ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਪੜ੍ਹਨਾ ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਬੈਠ ਕੇ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਗੁਣਗਾਣ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਛੋਹੇ ਬਗੈਰ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਜਾਵਾਂ ਹਾੜ੍ਹ ਵਿਚ ਪਏ ਪਹਿਲੇ ਮੀਂਹ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠੀ ਮਹਿਕ ਵਾਂਗ ਕੋਈ ਨਸ਼ਾ ਮਨ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਈ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਤੱਪੜ ਮਾਰਕਾ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਕਿਸਾਨ-ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪੈਰ ਪੈਰ ਉੱਤੇ ਕਰੂਰ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਹੰਢਾਉਂਦਾ, ਪਲ ਪਲ ਬਣਦਾ-ਵਿਗਸਦਾ ਕਿਵੇਂ ਇਕ ਸਕੂਲ ਅਧਿਆਪਕ, ਉੱਚ ਪਾਏ ਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਧਿਆਪਕ, ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀ, ਸਫਲ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਇਕ ਉੱਘੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਇਆ।
ਰੌਚਕਤਾ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਖੰਡ ਮਿਸ਼ਰੀ ਦੀਆਂ ਡਲੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਹਰੇਕ ਬੰਦੇ, ਹਰੇਕ ਮਾਪੇ, ਹਰੇਕ ਅਧਿਆਪਕ, ਹਰੇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਜੁਆਨੀ ਵਿਚ ਹੰਢਾਈਆਂ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਔਕੜਾਂ ਹੀ ਇਸ ਕਥਾ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਤੇ ਰੰਗਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂਕਿ ਅਗਲੇਰੇ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਨੁਭਵ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ-ਗਾਉਰੀ, ਸਹਿਨਸ਼ੀਲ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ-ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਉਪਰ ਕੀਤੇ ਅਹਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਧਰੇ ਰੰਚਕ ਮਾਤਰ ਹੰਕਾਰ ਜਾਂ ਹੈਂਕੜ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਲੀ ਤੇ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਜੇਰੇ ਵਾਲੇ ਮਾਪਿਆਂ ਪਾਸੋਂ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਘੜਨ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਇਕਾਈਆਂ ਪ੍ਰਬਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ- ਮਾਂ ਪਿਓ ਅਤੇ ਘਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ, ਸਕੂਲ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਵਤੀਰਾ, ਤੀਸਰਾ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ। ਸਕੂਲੀ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਮਿਲੇ ਪੱਖ-ਪਾਤੀ ਮਾਸਟਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਢੀਠ ਅਪਰਾਧੀ ਬਣਾ ਦੇਣਾ ਸੀ ਜੇ ਸੁਭਾਗ ਵੱਸ ਮਜ਼ਹਬੋਂ ਪੱਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਰ ਹਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬੱਚਾ ਜਾਣ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਸੂਫੀ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਉਸਾਰੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਲਿਆਂਦਾ ਹੁੰਦਾ।
ਰੌਚਕਤਾ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਖੰਡ ਮਿਸ਼ਰੀ ਦੀਆਂ ਡਲੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਹਰੇਕ ਬੰਦੇ, ਹਰੇਕ ਮਾਪੇ, ਹਰੇਕ ਅਧਿਆਪਕ, ਹਰੇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਜੁਆਨੀ ਵਿਚ ਹੰਢਾਈਆਂ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਔਕੜਾਂ ਹੀ ਇਸ ਕਥਾ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਤੇ ਰੰਗਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂਕਿ ਅਗਲੇਰੇ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਨੁਭਵ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ-ਗਾਉਰੀ, ਸਹਿਨਸ਼ੀਲ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ-ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਉਪਰ ਕੀਤੇ ਅਹਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਧਰੇ ਰੰਚਕ ਮਾਤਰ ਹੰਕਾਰ ਜਾਂ ਹੈਂਕੜ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਲੀ ਤੇ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਜੇਰੇ ਵਾਲੇ ਮਾਪਿਆਂ ਪਾਸੋਂ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਘੜਨ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਇਕਾਈਆਂ ਪ੍ਰਬਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ- ਮਾਂ ਪਿਓ ਅਤੇ ਘਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ, ਸਕੂਲ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਵਤੀਰਾ, ਤੀਸਰਾ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ। ਸਕੂਲੀ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਮਿਲੇ ਪੱਖ-ਪਾਤੀ ਮਾਸਟਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਢੀਠ ਅਪਰਾਧੀ ਬਣਾ ਦੇਣਾ ਸੀ ਜੇ ਸੁਭਾਗ ਵੱਸ ਮਜ਼ਹਬੋਂ ਪੱਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਰ ਹਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬੱਚਾ ਜਾਣ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਸੂਫੀ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਉਸਾਰੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਲਿਆਂਦਾ ਹੁੰਦਾ।
ਇਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਵੱਡੇ ਜਿਗਰੇ ਵਾਲੀ ਇਸ ਹਸਤੀ ਦਾ ਸਵੈ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਦੇਖੋ, ‘‘ਮੈਨੂੰ ਏਨਾ ਹੇਠਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਤਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਕੱਚਾ ਚਿੱਠਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ’’, ਇਹ ਸਵੈਮਾਣ ਅਤੇ ਗਲਤੀ ਸਵੀਕਾਰਨ ਦੀ ਸੁਝਾਊ ਸਿੱਖਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਪਾਸੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਸੀ।
-‘‘ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਦਇਆ ਨਾਲ ਇਸ ਸਵੈਮਾਣ ਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਮੈਂ ਹੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਖੋਇਆ, ਚਾਹੇ ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ। ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਉੱਚ ਪਦਵੀ ਦੀਆਂ ਆਸਾਮੀਆਂ ਵੀ ਹੱਥੋਂ ਗੁਆਈਆਂ ਜੋ ਇਕ ਵਾਰ ਜਾ ਕੇ ਮੰਗਣ ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਆਤਮਾ ਨੇ ਮੰਗਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ-’’
ਇਕ ਵਾਰ ਡਾ. ਜੌਹਲ ਨੂੰ ਬਤੌਰ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਗਲਤੀ ਕਾਰਨ ਨਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ- (ਗਲਤੀ) ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਠੀ ਪੈ ਗਈ। ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੀ ਕਾਫੀ ਲਾਹ-ਪਾਹ ਹੋਈ।…’’
ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਇਹ ਝਲਕਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਏਨੀ ਨੇੜਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਆਤਮ ਕਥਾ ਵਿਚਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਵਜੋਂ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਡਾ. ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਲਾਂਬੜਾਂ ਨੇ ਸਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ- ਬਾਰ ਵਿਚ ਜਨਮਿਆ, ਮਾਝੇ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ ਵੱਸਿਆ, ਦੁਆਬੇ ਦੀ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲਾ ਜੌਹਲ ਵਲੈਤ ਅਮਰੀਕਾ, ਇਰਾਨ, ਲਿਬਨਾਨ, ਚੀਨ ਮਚੀਨ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਕੋਈ ਉਪਦੇਸ਼ਕ, ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਜਾਂ ਤੁਹਾਥੋਂ ਦੂਰ ਖੜ੍ਹਾ ਗੁਣੀ ਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਾ, ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਇਕ ਲੱਗਦਾ ਹੈ… ਸਿਆਸਤਾਂ, ਮਜ਼ਹਬਾਂ, ਨਸਲਾਂ, ਜਾਤਾਂ, ਗੋਤਾਂ ਦੇ ਬਖੇੜਿਆਂ ਝਮੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ… ਉੱਚੀ ਪੜ੍ਹਾਈ, ਉੱਚੀਆਂ ਅਹੁਦੇਦਾਰੀਆਂ, ਰੁਤਬੇ ਸ਼ੋਹਰਤਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਨੇਕੀ ਦੀ ਮੂਰਤ ਡਾ. ਸਰਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ ਸਾਡਾ ਸਮੂਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਹੈ।’’
ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਰਲ ਤੇ ਸੁਝਾਊ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਬਿਆਨਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੁੱਤੇ ਸਿੱਧ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਾਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਨਭੋਲ ਬਚਪਨ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇਖੋ- ‘‘ਪਹਿਲੀ ਦੂਜੀ ਵਿਚ ਕੱਛੇ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਹੀ ਸਕੂਲ ਜਾਈਦਾ ਸੀ। ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਝੱਗਿਆਂ ਵਿਚ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਮੀਂਹ ਨਾ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਲੋਕ ਯੱਗ ਕਰਦੇ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਚਾਚੀਆਂ-ਤਾਈਆਂ-ਦਾਦੀਆਂ ਚੌਲ ਵੰਡਦੀਆਂ। ਇਕ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਚੌਲ ਲੈਣ ਗਏ। ਲੰਬੇ ਝੱਗੇ ਦੀ ਝੋਲੀ ਅੱਗੇ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਦਬਕੇ ਪਏ-ਭੱਜ ਜਾਓ ਏਥੋਂ। ਫੇਰ ਗਏ ਤਾਂ ਫੇਰ ਦਬਕੇ ਪਏ। ਜਦ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਗਏ, ਚੌਲ ਤਾਂ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਨ ਵੀ ਖਿੱਚੇ ਗਏ ਖਸਮਾਂ ਖਾਣਿਓਂ, ਘੋੜਿਆਂ ਜਿੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਹੋ…।’ ਏਹ ਆਲਮ ਸੀ ਸਾਡੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਦਾ।’’
ਕਾਲਜ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਚਿੱਤਰ। ‘‘ਜਦ ਮੈਂ ਪਿੰਨੀਆਂ ਦਾ ਪੀਪਾ ਲੈ ਕੇ ਹੋਸਟਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜੰਗਲੀ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਵਾਂਗਰ ਸਾਰੇ ਹੀ ਮੁੰਡੇ ਪੀਪੇ ਨੂੰ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ।’’
ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਸਮੇਂ ਬਦਲੀ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰੀ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਦੀ ਕੋਠੀ ਵਿਖੇ ਗਏ ਡਾ. ਜੌਹਲ ਹੋਰਾਂ ਸਰਲ ਚਿੱਤ ਤੇ ਸਾਦ-ਮੁਰਾਦੇ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੀ ਕਛਹਿਰਾ ਪਹਿਨੀਂ, ਮੋਢੇ ’ਤੋਂ ਮੂਹਰੇ ਲੰਬੇ ਨੇਫੇ ਨਾਲੇ ਵਾਲਾ ਪਜਾਮਾ ਲਟਕਾਈ, ਗਾਰਡ ਤੋਂ ਸਲਾਮੀ ਲੈਂਦਿਆਂ ਦੀ ਜੋ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚੀ ਹੈ, ਉਹ ਅੱਜ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਕੰਮ ਦੀ ਥਾਂ ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ ਬੋਲਬਾਲੇ ’ਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਅੰਗ ਵੀ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਲੁਤਫ ’ਤੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਫੁਹਾਰ ਛਿੜਕਦੀ ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਆਪ ਪੜ੍ਹਿਆਂ ਹੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਥਾਂ-ਪੁਰ-ਥਾਂ ਝਲਕਦੀ ਸਿਆਣਪ ਦੀਆਂ ਅਟੱਲ ਸੱਚਾਈਆਂ ਨੁਮਾ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਇੱਥੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹਨ: ਭੈੜੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੀ ਕੁਰੱਖਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। …ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਵੈਮਾਣ ਵੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਪੁੰਗਰਦਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।… ਮਜ਼ਹਬੀ ਰੰਗਤ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਹੋਣ, ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।… ਇਸ ਪਗੜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਇੱਜ਼ਤਾਂ ਤੇ ਮਾਣ ਬਖਸ਼ੇ… ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਤੇ ਕਿੱਡੀ ਵੀ ਮਾਲੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੋਵੇ, ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਕੇ ਬਹੁਤਾ ਵਿਖਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ।… ਗਊ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਚਰਬੀ ਦੇ ਦਾਣੇ ਛੋਟੇ ਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਦੁੱਧ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਤਾਂ ਦਰਅਸਲ ਮੱਝ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੁੱਧਹੀਣ ਜਾਨਵਰ ਦਾ ਦੁੱਧ ਪੀ ਕੇ ਅਸੀਂ ਸਡੌਲ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਤਾਂ ਬਣ ਗਏ ਪਰ ਨੀਤੀ, ਸੂਖਮਤਾ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀ ਅਧਾਰਿਤ ਵਿਉਹਾਰ ਵਿਚ ਮਾਰ ਖਾ ਗਏ।… ਪੰਜਾਬ ਪੁਲੀਸ ਜਿੰਨੀ ਘਟੀਆ ਤੇ ਗਿਰੀ ਹੋਈ ਪੁਲੀਸ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਤੇ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਛਿੱਤਰ ਅਤੇ ਡੰਡੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜਨਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੇਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।… ਲੀਡਰ ਜਾਂ ਨੇਤਾ, ਜਨਤਾ ਦਾ ਸੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਕ ਸੁਆਰਥੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਹੈ।… ਹੰਝੂ ਦਿਲ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹੈ।… ਸਮਾਜਵਾਦ ਇਕ ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ।…
ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵਜੋਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੇਅਰਮੈਨਸ਼ਿਪ ਹੇਠ ਗਠਿਤ ‘ਜੌਹਲ ਕਮੇਟੀ’ ਦੀਆਂ ਤਜਵੀਜ਼ਾਂ ਵੱਲ ਜੇ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੁਝਾਇਆ ਨੁਸਖਾ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਰਗਰ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਜੌਹਲ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ: ‘‘ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਨਅਤਾਂ ਅਤੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜ ਦਸ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ’ਤੇ ਸਾਈਕਲਾਂ, ਸਕੂਟਰਾਂ, ਬੱਸਾਂ ਆਦਿ ’ਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜਾ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਫਾਰਮਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਰਹਿਣ। ਘਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚੇ, ਬੁੱਢੇ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਵਿਹਲੇ ਵਕਤ ਵਿਚ ਫਾਰਮਾਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਮਦਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦਾ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਆਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਅੱਛੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਸਰਮਾਇਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਾਰਮਾਂ ’ਤੇ ਖੇਤੀ ਸੈਕਟਰ ਵੱਲ ਆਵੇਗਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਉੱਨਤ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਕਿਸਾਨ ਘਰਾਣਾ ਗਰੀਬ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ।’’
ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਇਸ ਬਹੁਪੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਜਰਬੇ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ ਡੁੱਲ੍ਹ-ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦੀ ਅਮਲੀ ਸਿਆਣਪ ਦਾ ਅਮੁੱਲ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ।
ਸੰਪਰਕ: 92175-82015
Comments
jeet s parminder
nyc hai ji
ਗੁਰਨੈਬ ਮਘਾਣੀਆ
ਬਹੁਤ ਖੂਬ ਜੀ ...ਜਰੂਰ ਪੜਾਗੇ ਜੀ
Mukhtiar Singh Khanna
Kamal karti Mitra Kitab loabhan dI Dil khush ho gia hai Mubark Biling te Shiv Inder ne
ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਿਵਚ ਹਾਂ
ਏ-ਰੁਹੂਪਿੰਦਰ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਚੰਗੇਰਾ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਲਈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਜਰੂਰ ਪੜ੍ਹੋ
Harjit Kaur
biling ji neeho jehi smeekhea kiti e..k vakai padan nu dil karda e
dhanwant bath
bahot vadiya veer g jarur padage...
jugtar singh
ਵੀਰੇ ਸਿਵਇੰਦਰ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਜਰੂਰ ਪੜਾਂ ਗਾ........ ਗਰੀਬੜੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਜੀ
ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਦ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ
- ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਾਸ਼-ਪਾਸ਼: ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ
- ਕੰਢੀ ਦਾ ਜੰਮਿਆ-ਜਾਇਆ ਤੇ ਪਰਨਾਇਆ : ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ 2021 ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਵਲੋਕਨ: ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ
- ਸਈਦ ਅਖਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਜੁਬਾਨ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਐਸ ਐਸ ਮੀਸ਼ਾ - ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੱਤੂ
- ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ -ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਉਜੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ! –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ 'ਲਵ ਪੰਜਾਬ' –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰ - ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛ ਰੱਖੀ ਆ… - ਡਾ. ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਵੈਰ ਪੈ ਗਿਆ. . . -ਸੁਰਜੀਤ ਮਾਨ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ? - ਡਾ. ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ
- ਸਲੇਟੀ ਰੰਗੀ ਧੁੰਦ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾਂ ‘ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ’ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼: ਉਸਦਾ ਯੁੱਗ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ
- ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਰਗਾ ਹੈ ਹਰਮੇਸ਼ ਕੌਰ ਯੋਧੇ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪਿੱਤਰ-ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦਮਨ : ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ - ਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲ ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਪਲੀਜ਼! ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ! - ਰਚਨਾ ਯਾਦਵ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਵਲ: ਖਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ
- ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਕਲਾ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ -ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੰਦਰ ਸਾਲ 2014 - ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਿਲਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ -ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਰੀ ਦਾ ਬੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਪੁੱਤਰ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਐਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਣੀ: ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ -ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ
- ਪਿਆਰ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਵੀ : ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਹੈਦਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੂਨੀ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ - ਹਰਮੀਤ ਢਿੱਲੋਂ
- ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬਿਪਨ ਚੰਦਰਾ -ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ
- ਮੇ ਆਈ ਕਮ ਇਨ ਮੈਡਮ ? –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ’ -ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਤੇ ਇਨਾਮ ਇਕਰਾਮ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਵਾਰਿਸ ਲੁਧਿਆਣਵੀ-ਅਕੀਲ ਰੂਬੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ: ਵਿਭਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਪੇਖ ਵਿੱਚ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ -ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਦੂਜੀ) - ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ)- ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਤੁਰ ਗਈ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਲਾਹੌਰ ਲਿਟਰੇਰੀ ਫ਼ੈਸਟੀਵਲ: ਚੰਦ ਤਾਸੁਰਾਤ - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਹਾਇਕੂ : ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਮਦ -ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵਤਨ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਂ ਸੁਨੇਹਾ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਹੁਣ ਇਹ ਉਹ ਜ਼ੀਰਵੀ ਨਹੀਂ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਨਵਾਂ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਾਨੁਸ਼ੀ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ : ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ-ਸ਼ਗਨ -ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਨਾਵਲ ‘ਤੀਵੀਂਆਂ‘ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਨਵੇਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬੋਧ ਦੀ ਲਿਖਾਇਕ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਮਹਾਂ ਕੰਬਣੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਇਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਬਿੰਦਰੱਖੀਆ: ਤਿੜਕੇ ਘੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕਾਂ: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸੰਗ -ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ - ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਹਜ਼ਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ,ਮਿਟਤਾ ਨਹੀਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਮਗਰ – ਮਨਦੀਪ
- ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਅੱਡਾ-ਖੱਡਾ The game of life ਬਾਰੇ - ਪਰਮਜੀਤ ਕੱਟੂ
- ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨੁਸਖ਼ਾ -ਲੂ ਸ਼ੁਨ
- ਜੂਨ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ :ਇੱਕ ਪਿਛਲਝਾਤ -ਕੁਲਵਿੰਦਰ
- ਮਹਿਦੀ ਹਸਨ : ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਕਭੀ ਖ਼ੁਆਬੋਂ. . . - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸ਼ੀਆ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਏਥੇ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਲੇਖਾ ਮੰਗਦੇ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ ਪਰ “ਕਵਿਤਾ” ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੀ - ਇਕਬਾਲ
- ਸਟੇਟ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਕਰਾਰਾ ਥੱਪੜ ਫ਼ਿਲਮ “ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ” - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
- 'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ
- ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਛਾਣ, ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' - ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਛੇੜੋ-ਛੇੜੋ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਕਰੋ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਹੱਲਾ-ਗੁੱਲਾ - ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ
- ਅਮਿਤੋਜ : ਗੁਆਚੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ: ਇੱਕ ਸੀ ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ -ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ` (ਡਾ.)
- ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ‘ਇੱਕ ਪਾਸ਼ ਇਹ ਵੀ’ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਫ਼ੱਕਰ ਲੇਖਕ ਸੀ `ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ` -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਤੂ ਖੋਜੀ: ਅੰਬਰ ਲੱਭ ਲਏ ਨਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਨੇ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਾਰਸ : ਸਾਈਂ ਜ਼ਹੂਰ ਅਹਿਮਦ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ
- ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪੁਸਤਕ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਗੱਲ ਸੁਣ ਆਥਣੇ ਨੀ ... –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਹੋ... - ਯੁੱਧਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਸਟਰੇਲੀਆ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
Raj Bhatti
wah ji wah bahut wadhiya