Tue, 29 October 2024
Your Visitor Number :- 7237950
ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ : ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
Posted on:- 18-03-2016
ਧੰਨ ਹਨ ਉਹ ਲਿਖਾਰੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਨਵੇਕਲਾ, ਲੀਕ ਤੋਂ ਹੱਟ ਕੇ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦਾ ਜੇਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਲੋਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰਬਕਾਲੀ-ਸਨਾਤਨੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਹੋਣ ਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਚਾਨਣ-ਮੁਨਾਰਾ ਬਣ ਸਕੇ। ਅਜਿਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸੋਚ ਦੇ ਧਾਰਨੀ, ਸੂਖਮਭਾਵੀ ਕਲਮਕਾਰ (ਕਵਿਤ੍ਰੀ) ਡਾ. ਗੁਰਮਿੰਦਰ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਵਾਰਤਕ ਸੁਮੇਲ-ਸੰਪੰਨ ਪੁਸਤਕ ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ ਦੇ ਦਰਨ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਮੂੰਹੋਂ, ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ ਪ੍ਰਸੰਸਾਤਮਕ ਵਾਹ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਵਿਸਮਾਦੀ ਰੌ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਇਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਮੁਹਾਂਦਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਚੌਮੁਖੀਆ ਦੀਵਾ ਲੱਟ-ਲੱਟ ਬਲਦਾ ਕਿਸੇ ਅਗੰਮੀ ਨੂਰ ਦਾ ਦਰਸਾ ਰਿਹਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਪਸਰੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਹੈ। ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਬਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਮੁਖੀ ਜਾਂ ਸਰਬ-ਮੁਖੀ ਆਖਾਂ ਤਾਂ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹਾਂਕਾਵਿਆਤਮਕ ਪਸਾਰਾ ਭਾਸਦਾ ਹੈ। ਜਨਮ ਤੋਂ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ, ਸਧਰਾਂ, ਖੁੀਆਂ-ਮੀਆਂ,ਮਿਲਣ-ਵਿਛੋੜੇ ਆਦਿ ਸਬੰਧੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ/ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਸਿਰਜਿਆ/ਸੰਜੋਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ -ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਸੁਮੇਲ ਇਸ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੱਲੋ ਮੱਲੀ ਕੀਲ ਲੈਣ ਦੇ ਸਮੱਰਥ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਪਸਰੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਹੈ। ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਬਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਮੁਖੀ ਜਾਂ ਸਰਬ-ਮੁਖੀ ਆਖਾਂ ਤਾਂ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹਾਂਕਾਵਿਆਤਮਕ ਪਸਾਰਾ ਭਾਸਦਾ ਹੈ। ਜਨਮ ਤੋਂ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ, ਸਧਰਾਂ, ਖੁੀਆਂ-ਮੀਆਂ,ਮਿਲਣ-ਵਿਛੋੜੇ ਆਦਿ ਸਬੰਧੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ/ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਸਿਰਜਿਆ/ਸੰਜੋਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ -ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਸੁਮੇਲ ਇਸ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੱਲੋ ਮੱਲੀ ਕੀਲ ਲੈਣ ਦੇ ਸਮੱਰਥ ਹੈ।
ਲੇਖਿਕਾ ਕੋਲ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ, ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਚਕਿਤਸਾ-ਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਸਤਿ੍ਰਤ ਗਿਆਨ ਤੇ ਲੰਮੇਰਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਮਾਖਿਉਂ ਮਿੱਠੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਕਵਿਤ੍ਰੀ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਮੋਹ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਮਹਿਕ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਤੀਬਰ ਤਾਂਘ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੇ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲਾਡਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਯੂਨੈਸਕੋ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਦਰਪੇ ਖਤਰੇ ਦੇ ਖਦ ਨੂੰ ਭਾਸਦਿਆਂ ਸਮੂਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਅਜੋਕੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਇੰਜ ਝੰਜੋੜਿਆ ਹੈ - ਜਾਗੋ ਵੇ ਪੰਜਾਬੀਉ! ਫਿਰ ਇਹ ਵੇਲਾ ਹੱਥ ਨੀ ਆਉਣਾ, ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਉਹ ਕੌਮ, ਕਿ ਜਿਸਦੀ ਬੋਲੀ ਕਬਰੀਂ ਪੈ ਗਈ।
ਆਪਣੇ ਹੀ ਪੁੱਤਰਾਂ ਹੱਥੋਂ ਖੁਆਰ ਤੇ ਲਾਚਾਰ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਦ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਦੁਖਿਤ ਹਿਰਦਾ ਕਵਿਤ੍ਰੀ ਨੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਢੁੱਕਵੀਂ ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਖੁੀ-ਮੀ, ਗਨਾਂ-ਅਸੀਸਾਂ - ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਇਬਾਰਤਾਂ ਸਿਰਜੀਆਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਰਾਹੀਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਲਿਖ ਦੇਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚਾਹਤ ਹੀ ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਬਣੀ।
ਇਸ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦਸ ਦੇਣਾ ਯੋਗ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਡਾ.ਗੁਰਮਿੰਦਰ ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਲਮ ਧਰਮ ਨਿਭਾਉਂਦਿਆਂ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਇਕ ਬਾਲ-ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ, ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਚਰਚਿਤ ਪੁਸਤਕ ਨਾ ਮੰਮੀ ਨਾ,ਬੋਹੜ ਦਾ ਰੁੱਖ (ਅਨੁਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕ) ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਂਝੇ ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਹਿੰਦੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਵਿ, ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਬਹੁਮੁਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਰਦਾਰ ਅਸਰ ਅੰਦਾ ਆਵਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਨਵੇਕਲੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਬਣਾਈ।
ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਮੈਡੀਕਲ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿੱਚ ਮਾਣ ਮੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਲਿਹਾਜ਼ਾ ਡਾ. ਸਿੱਧੂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੁਰਸਕਾਰ/ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹਨ।
ਡਾ. ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਨੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਦਾ ਤੇ ਦਿਾ ਤੇ ਚਰਚਾ ਦੌਰਾਨ ਕਦੀ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਆਪ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੁਰਮਿੰਦਰ ਸਿੱਧੂ ਦੀਆਂ ਇਬਾਰਤਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਿਆਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀਆਂ ਖੁੀਆਂ, ਮੀਆਂ ਅਤੇ ਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ/ਵਧਾਈਆਂ ਸਬੰਧੀ ਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਸਦਕਾ ਚੌਗਿਰਦਾ ਸੁਗੰਧਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਵਿਤ੍ਰੀ ਨੇ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਸਮੂਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅੰਦਰ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸਾਂਝ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਝਾਕੀਆਂ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਮਹਾਂਵਾਕਾਂ ਦੀ ਜੜਤ, ਗਨਾਂ ਦੇ ਗੀਤ, ਸੁਹਾਗ, ਸਿਠਣੀਆਂ, ਟੱਪੇ, ਕ ਸੰਦੇ ਆਦਿ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਇਬਾਰਤੀ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਨੌ ਰਤਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਤਨ ਤੇ ਸੁੱਚੇ ਮੋਤੀ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਮਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਕੁਝ ਵੀ ਹੰਗਾਲ ਲਵੇ। ਮੈਂ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਇਕ ਮਾਤਾ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਤੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚੋਂ ਜਦੋਂ ਨਿਮਨ ਸਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੇਜਲ ਹੋ ਗਈਆਂ-
ਅਤੇ
ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂ ਕਲਾ-ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਣ ਤੇ-
ਵਿਆਹ ਤੇ ਆਉਣ ਲਈ ਸੱਦਾ-ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇਖੋ-
ਧੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਤੇ-
ਭੈਣ ਵੱਲੋਂ ਰਖੜੀ ਭੇਜਦਿਆਂ-
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਬਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁੀਆਂ-ਮੀਆਂ, ਤਿਥ-ਤਿਉਹਾਰਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮੁਬਾਰਕ ਮੌਕਿਆ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਸੁਨੇਹੇ ਸਿਰਜੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਯੋਗ ਸਮੇਂ ਯੋਗ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਟਾਉਣ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਵੀ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਸਬੰਧੀ ਇਸ ਵਿਾਲ ਇਬਾਰਤੀ ਮਹਿਲ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਗੁਰਮਿੰਦਰ ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਨਾਲ ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਖਹਿਰਾ ਵੀ ਵਿ ਵਧਾਈ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹਨ। ਇਸ ਮਾਣਯੋਗ ਜੋੜੀ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸੋਚ ਤੇ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਹੈ, ਇਹ ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਕਿਤਾਬੀ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਤਰਲੋਚਨ ਪ੍ਰਕਾਕ ਦੀ ਤਨਦੇਹੀ ਸੋਨੇ ਤੇ ਸੁਹਾਗੇ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ।
ਅਜੋਕੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੰਦਰ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਡ/ਸੁਨੇਹੇ ਲਿਖਣ/ਭੇਜਣ ਲਈ ਖਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਨਗੇ। ਲੋਕ ਰਹੁ ਰੀਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੇ ਬਦਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਉਣ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਬਾਰਤਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਬਣਾਉਣੀ ਸੌਖੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕਵਿਤ੍ਰੀ ਗੁਰਮਿੰਦਰ ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮੁਬਾਰਕਾਂ। ਸ਼ਾਲਾ! ਇਹ ਮਹਾਨ ਕਵਿਤ੍ਰੀ ਸਦਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ’ਚ ਰਹਿ ਨਿਰੰਤਰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਮੀ ਰਿਮਾਂ ਦੇ-ਦੇਤਰ ਤੱਕ ਖਿੰਡਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ। ਆਮੀਨ।
ਆਪਣੇ ਹੀ ਪੁੱਤਰਾਂ ਹੱਥੋਂ ਖੁਆਰ ਤੇ ਲਾਚਾਰ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਦ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਦੁਖਿਤ ਹਿਰਦਾ ਕਵਿਤ੍ਰੀ ਨੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਢੁੱਕਵੀਂ ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਖੁੀ-ਮੀ, ਗਨਾਂ-ਅਸੀਸਾਂ - ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਇਬਾਰਤਾਂ ਸਿਰਜੀਆਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਰਾਹੀਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਲਿਖ ਦੇਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚਾਹਤ ਹੀ ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਬਣੀ।
ਇਸ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦਸ ਦੇਣਾ ਯੋਗ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਡਾ.ਗੁਰਮਿੰਦਰ ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਲਮ ਧਰਮ ਨਿਭਾਉਂਦਿਆਂ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਇਕ ਬਾਲ-ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ, ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਚਰਚਿਤ ਪੁਸਤਕ ਨਾ ਮੰਮੀ ਨਾ,ਬੋਹੜ ਦਾ ਰੁੱਖ (ਅਨੁਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕ) ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਂਝੇ ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਹਿੰਦੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਵਿ, ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਬਹੁਮੁਖੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਰਦਾਰ ਅਸਰ ਅੰਦਾ ਆਵਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਨਵੇਕਲੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਬਣਾਈ।
ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਦ ਮੈਡੀਕਲ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿੱਚ ਮਾਣ ਮੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਲਿਹਾਜ਼ਾ ਡਾ. ਸਿੱਧੂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੁਰਸਕਾਰ/ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹਨ।
ਡਾ. ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਨੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਦਾ ਤੇ ਦਿਾ ਤੇ ਚਰਚਾ ਦੌਰਾਨ ਕਦੀ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਆਪ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੁਰਮਿੰਦਰ ਸਿੱਧੂ ਦੀਆਂ ਇਬਾਰਤਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਿਆਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀਆਂ ਖੁੀਆਂ, ਮੀਆਂ ਅਤੇ ਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ/ਵਧਾਈਆਂ ਸਬੰਧੀ ਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਸਦਕਾ ਚੌਗਿਰਦਾ ਸੁਗੰਧਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਵਿਤ੍ਰੀ ਨੇ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਸਮੂਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅੰਦਰ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸਾਂਝ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਝਾਕੀਆਂ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਮਹਾਂਵਾਕਾਂ ਦੀ ਜੜਤ, ਗਨਾਂ ਦੇ ਗੀਤ, ਸੁਹਾਗ, ਸਿਠਣੀਆਂ, ਟੱਪੇ, ਕ ਸੰਦੇ ਆਦਿ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਇਬਾਰਤੀ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਨੌ ਰਤਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਤਨ ਤੇ ਸੁੱਚੇ ਮੋਤੀ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਮਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਕੁਝ ਵੀ ਹੰਗਾਲ ਲਵੇ। ਮੈਂ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਇਕ ਮਾਤਾ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਤੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚੋਂ ਜਦੋਂ ਨਿਮਨ ਸਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੇਜਲ ਹੋ ਗਈਆਂ-
ਜੇਠ ਹਾੜ ਵਿੱਚ ਠੰਢ ਵਰਤਾਵਣ,ਮੁੜ ਨਾ ਲਭਦੀਆਂ ਹਰੀਆਂ ਛਾਵਾਂ,
ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਭਰ ਲਾਉਣ ਕਾਲਜੇ,ਫਿਰ ਨਾ ਲੱਭਦੀਆਂ ਨਿੱਘੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ
ਹੰਆਂ ਲਈ ਰੁਮਾਲ ਜਿਹੜੀਆਂ,ਅਣ-ਦਿਸਦੇ ਮਾਂ ਲਈ ਮਲ੍ਹਮ,
ਚਾਹੇ ਲੱਖਾਂ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰੋ, ਜਾ ਕੇ ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ। (ਪੰ: 99)
ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਭਰ ਲਾਉਣ ਕਾਲਜੇ,ਫਿਰ ਨਾ ਲੱਭਦੀਆਂ ਨਿੱਘੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ
ਹੰਆਂ ਲਈ ਰੁਮਾਲ ਜਿਹੜੀਆਂ,ਅਣ-ਦਿਸਦੇ ਮਾਂ ਲਈ ਮਲ੍ਹਮ,
ਚਾਹੇ ਲੱਖਾਂ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰੋ, ਜਾ ਕੇ ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ। (ਪੰ: 99)
ਅਤੇ
ਮਿਰੀ ਵਰਗੀ ਮਿੱਠੀ ਧੀ, ਕਰਮਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਡਿੱਠੀ ਧੀ,
ਰੱਬ ਨੇ ਹੱਥੀਂ ਲਿਖਕੇ ਭੇਜੀ, ਖੁਹਾਲੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਧੀ,
ਕਲ੍ਹ ਨੂੰ ਉੱਚੜਾ ਮਾਣ ਬਣੇਗੀ, ਅੱਜ ਲਗਦੀ ਹੈ ਨਿੱਕੀ ਧੀ। (ਪੰ: 19)
ਰੱਬ ਨੇ ਹੱਥੀਂ ਲਿਖਕੇ ਭੇਜੀ, ਖੁਹਾਲੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਧੀ,
ਕਲ੍ਹ ਨੂੰ ਉੱਚੜਾ ਮਾਣ ਬਣੇਗੀ, ਅੱਜ ਲਗਦੀ ਹੈ ਨਿੱਕੀ ਧੀ। (ਪੰ: 19)
ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂ ਕਲਾ-ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਣ ਤੇ-
ਤੇਰੇ ਜਨਮ ਤੇ ਸੀ ਉਦਾਸ ਮਾਂ ਤੇਰੀ, ਤੂੰ ਉਹਦੇ ਲਈ ਗੌਰਵ ਦਾ ਨਗਮਾ ਬਣੀ ਹੈਂ,
ਸੀਨੇ ਦਾ ਪੱਥਰ ਸੀ ਆਖਿਆ ਲੋਕਾਂ, ਤੂੰ ਸੀਨੇ ਲਈ ਬਾਬਲ ਦੇ ਤਗਮਾ ਬਣੀ ਹੈਂ। (ਪੰ: 25)
ਸੀਨੇ ਦਾ ਪੱਥਰ ਸੀ ਆਖਿਆ ਲੋਕਾਂ, ਤੂੰ ਸੀਨੇ ਲਈ ਬਾਬਲ ਦੇ ਤਗਮਾ ਬਣੀ ਹੈਂ। (ਪੰ: 25)
ਵਿਆਹ ਤੇ ਆਉਣ ਲਈ ਸੱਦਾ-ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇਖੋ-
ਅਸੀਂ ਪਲਕਾਂ ਦੇ ਦੀਵਟ ਉੱਤੇ,
ਇੰਤਾਰ ਦੇ ਚੌਮੁਖੀਏ ਦੀਵੇ ਬਾਲ ਕੇ,
ਪ ਦੇ ਮੋਹ-ਭਿੱਜੇ ਸਾਥ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਹਾਂ। (ਪੰ: 36)
ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਨਗੀਨੇ ਵਾਂਗ ਜੜਿਆ ਹੈ ਥਾਂ-ਪੁਰ-ਥਾਂ
ਮੇਰੀ ਡੋਲੀ ਨੂੰ ਰਜ ਕੇ ਦੇਖ ਨੀ ਮਾਂ,
ਧੀ ਚਲੀ ਮਾਹੀ ਦੇ ਦੇਸ ਨੀ ਮਾਂ। (ਪੰ: 38)
ਇੰਤਾਰ ਦੇ ਚੌਮੁਖੀਏ ਦੀਵੇ ਬਾਲ ਕੇ,
ਪ ਦੇ ਮੋਹ-ਭਿੱਜੇ ਸਾਥ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਹਾਂ। (ਪੰ: 36)
ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਨਗੀਨੇ ਵਾਂਗ ਜੜਿਆ ਹੈ ਥਾਂ-ਪੁਰ-ਥਾਂ
ਮੇਰੀ ਡੋਲੀ ਨੂੰ ਰਜ ਕੇ ਦੇਖ ਨੀ ਮਾਂ,
ਧੀ ਚਲੀ ਮਾਹੀ ਦੇ ਦੇਸ ਨੀ ਮਾਂ। (ਪੰ: 38)
ਧੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਤੇ-
ਜਦ ਮੇਰੀ ਗੋਦੀ ਆਈ,ਮੈਂ ਮਹਿਲਾਂ ਦੀ ਰਾਣੀ ਬਣ ਗਈ
ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਗਲ ਬਾਹਾਂ ਪਾਈਆਂ,ਮੈਂ ਕੋਈ ਪਟਰਾਣੀ ਬਣ ਗਈ। (ਪੰ: 82)
ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਗਲ ਬਾਹਾਂ ਪਾਈਆਂ,ਮੈਂ ਕੋਈ ਪਟਰਾਣੀ ਬਣ ਗਈ। (ਪੰ: 82)
ਭੈਣ ਵੱਲੋਂ ਰਖੜੀ ਭੇਜਦਿਆਂ-
ਮੇਰੀ ਰੱਖੜੀ ਤਿੱਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਚਮਕੇ
ਵੀਰਾ ਤੇਰਾ ਸੋਹਣਾ ਵੇ ਮੱਥਾ,ਲਾਲ-ਰਤਨਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗਰ ਦਮਕੇ!
ਦੂਰ ਬੈਠੀ ਭੈਣ ਲਾਡਲੀ, ਤੇਰੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਸਦਕੜੇ ਜਾਵੇ!
ਸੁਫਨੇ ਚੋਂ ਫੁਲਕੇ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਖੰਡ ਦਾ ਪਲੇਥਣ ਲਾਵੇ! (ਪੰ: 92)
ਵੀਰਾ ਤੇਰਾ ਸੋਹਣਾ ਵੇ ਮੱਥਾ,ਲਾਲ-ਰਤਨਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗਰ ਦਮਕੇ!
ਦੂਰ ਬੈਠੀ ਭੈਣ ਲਾਡਲੀ, ਤੇਰੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਸਦਕੜੇ ਜਾਵੇ!
ਸੁਫਨੇ ਚੋਂ ਫੁਲਕੇ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਖੰਡ ਦਾ ਪਲੇਥਣ ਲਾਵੇ! (ਪੰ: 92)
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਬਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁੀਆਂ-ਮੀਆਂ, ਤਿਥ-ਤਿਉਹਾਰਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮੁਬਾਰਕ ਮੌਕਿਆ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਸੁਨੇਹੇ ਸਿਰਜੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਯੋਗ ਸਮੇਂ ਯੋਗ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਟਾਉਣ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਵੀ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਸਬੰਧੀ ਇਸ ਵਿਾਲ ਇਬਾਰਤੀ ਮਹਿਲ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਗੁਰਮਿੰਦਰ ਸਿੱਧੂ ਦੇ ਨਾਲ ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਖਹਿਰਾ ਵੀ ਵਿ ਵਧਾਈ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹਨ। ਇਸ ਮਾਣਯੋਗ ਜੋੜੀ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸੋਚ ਤੇ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਹੈ, ਇਹ ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਕਿਤਾਬੀ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਤਰਲੋਚਨ ਪ੍ਰਕਾਕ ਦੀ ਤਨਦੇਹੀ ਸੋਨੇ ਤੇ ਸੁਹਾਗੇ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ।
ਅਜੋਕੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੰਦਰ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਡ/ਸੁਨੇਹੇ ਲਿਖਣ/ਭੇਜਣ ਲਈ ਖਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਨਗੇ। ਲੋਕ ਰਹੁ ਰੀਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੇ ਬਦਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਉਣ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਬਾਰਤਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਬਣਾਉਣੀ ਸੌਖੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕਵਿਤ੍ਰੀ ਗੁਰਮਿੰਦਰ ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮੁਬਾਰਕਾਂ। ਸ਼ਾਲਾ! ਇਹ ਮਹਾਨ ਕਵਿਤ੍ਰੀ ਸਦਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ’ਚ ਰਹਿ ਨਿਰੰਤਰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਮੀ ਰਿਮਾਂ ਦੇ-ਦੇਤਰ ਤੱਕ ਖਿੰਡਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ। ਆਮੀਨ।
-ਬਾਬੂ ਰਾਮ ਦੀਵਾਨਾ
ਸੰਪਰਕ: +91 9465 218029
ਸੰਪਰਕ: +91 9465 218029
Comments
ਕਿਤਾਬਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ : ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਫ਼ਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜੀਵਨੀ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
- ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ
- ਉੱਨੀ ਸੌ ਚੁਰਾਸੀ: ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਲੇਖ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ
- ਜਾਗਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੀ ਕਲਮ ਦੀ ਘਾਲਣਾ: ''ਗੁਜਰਾਤ ਫ਼ਾਈਲਾਂ''-ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬਾਕ ਚਿਤਰਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੁਧਾ ਸ਼ਰਮਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਤੌਜ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ - ਪ੍ਰੋ. ਐੱਚ ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਧੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ
- ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ - ਵਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰੰਧਾਵਾ
- ਘੁਮੱਕੜ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ –ਸ਼ਾਇਦ ਰੰਮੀ ਮੰਨ ਜਾਏ
- ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ : ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
- ਦਰਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ
- ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਗੀ ਨਿੱਘੀ ਕਲਮ: ਇਕਬਾਲ
- ਪੁਸਤਕ: ਉਚੇਰੀ ਸੋਚ ਚੰਗੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
- ਪੁਸਤਕ: ਸੂਰਜ ਦਾ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ
- ਕਰਮਯੋਗੀ ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਮਾਹਿਲਪੁਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਿੱਛੜ ਗਿਆ ਭਰਾਵੋ ਮੇਲਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਪਹਿਰਾਵਾ (ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਧਿਐਨ)
- ਪੁਸਤਕ: ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
- ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕੈਨਵੈਸ ’ਚ ਉੱਭਰੀਆਂ ਬਹੁ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ:ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਦਬੀ ਸੱਚ
- ਪੁਸਤਕ: ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ ਐੱਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਨੀ ਮਾਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੰਢੀ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ
- ਪੁਸਤਕ: ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
- ਲਕੀਰਾਂ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ
- ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ-‘ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਪਲ’
- ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੇਂਦਰਤ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਵਾਧਾ ਹੈ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ ਦਾ ਪਲੇਠਾ ਨਾਵਲ ‘ਬੱਸ ਅਜੇ ਏਨਾ ਹੀ’
- ਪੁਸਤਕ: 'ਓਥੇ'
- ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ-ਰੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੌਣ ਵਿਛਾਏ ਬਹਾਰ - ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਭੌਰੇ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਰਮਜਾਂ
- ਜੁਗਨੀ: ਬਲਰਾਜ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ
- ਲਾਲ ਝੰਡੇ ਹੇਠਲੇ ਦਲਿਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ: ਦਾ ਜਿਪਸੀ ਗਾਡੈਸ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਧਾਈਆਂ ਬੇਬੇ ਤੈਨੂੰ
- ਪੁਸਤਕ: ਝਾਂਜਰ ਛਣਕ ਪਈ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ (ਸਥਿਤੀ, ਸੇਧਾਂ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ)
- ਅੱਗ ਦੀ ਲਾਟ: ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਦੀ ਕਿਤਾਬ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗੋਲਡਨ ਗੋਲ’ ਦੀ ਗਾਥਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਗ਼ੁਸਤਾਖ਼ ਹਵਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਔਰਤ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਨਾਰੀ ਪਰਿਪੇਖ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਗੂਠਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਤਰ ਨਾਦ
- ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ: ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ
- ਧਰਤੀ ਸਵਰਗ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ?
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਔਰਤ ਵੀਰਾਂਗਣਾਂ
- ਲੋਕਪੱਖੀ ਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਾਹਿਤ ਘਰ-ਘਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਬਾਲ ਅਧਿਕਾਰ
- ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕਸਮ ਨਾਲ... ਝੂਠ ਨ੍ਹੀਂ ਬੋਲਦਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰੇ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ
- ਮੇਰੀ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਫੇਰੀ: ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗਾਥਾ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ…’: ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦੀ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਆਲ੍ਹਣਾ’
- ਪੁਸਤਕ: ਸੰਗੀਤਾਚਾਰੀਆ: ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਮਸਤਾਨੀ
- ਪ੍ਰਦੇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੂਹੇ-ਦੌੜ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਬੰਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ’
- ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਰੰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਇੱਕ ਗੰਧਾਰੀ ਹੋਰ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਬੋਧ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਖ਼ਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ - ਡਾ. ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ ਰਾਠੌਰ
- ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸੁਪਨੇ ਸੱਚ ਹੋਣਗੇ’- ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਪੁਸਤਕ ਸਮੀਖਿਆ: "ਕਸਤੂਰੀ"
- ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੀ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹਣਯੋਗ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਗੁਰਮੀਤ ਸੁਖਪੁਰਾ
- ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ : ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ
- ਚੁੱਪ ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਲਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚੁੱਪ ਨਦੀ ਤੇ ਮੈਂ’
- ਗੁੰਬਦ: ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਦੇ ਅੰਤਰਮਨ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ -ਸੁਰਜੀਤ
- ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ
- ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਅੱਖ ਦਾ ਖ਼ਾਬ
- ਵੱਖਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਸੋਚ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਚੰਦਰਯਾਨ-ਤਿਸ਼ਕਿਨ’ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਵਾਪਸੀ { Timur Vermes ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ He’s back} -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਕਿੱਸਾਕਾਵਿ `ਚ ਵਿੱਲਖਣ ਛਾਪ: ਕਿੱਸਾ ਬਾਗ਼ੀ ਸੁਭਾਸ਼ (ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ) -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਤ ਨਾਵਲ ‘ਦਾ ਵਿੰਚੀ ਕੋਡ’ - ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- 'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਅਨੂਠੀ ਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਵਾਰਤਕ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੱਟੂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ : ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਾਵਿ (ਪਾਸ਼, ਉਦਾਸੀ, ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਅਤੇ ਨੇਰੂਦਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ) -ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ
- ਬੇਹਤਰੀਨ ਨਾਵਲ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ : The Shadow of the Wind
- ਮੌਲਿਕ ਕਾਵਿ-ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਸਿਰਜਕ : ਜਗਤਾਰ ਸਾਲਮ
- ਨਾਵਲ ‘ਅਣਪਛਾਤੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ’ ’ਤੇ ਇੱਕ ਪੇਤਲੀ ਜੇਹੀ ਝਾਤ