Tue, 29 October 2024
Your Visitor Number :- 7237823
ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਗੀ ਨਿੱਘੀ ਕਲਮ: ਇਕਬਾਲ
Posted on:- 11-03-2016
-ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ (ਡਾ.)
ਕੈਮਲੂਪਸ, ਕੈਨੇਡਾ
ਕੈਮਲੂਪਸ, ਕੈਨੇਡਾ
ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਬਹੁਪੱਖੀ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਸਰਗਰਮ ਮੀਡੀਆ-ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਹੈ। ਬਹੁਪੱਖੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲ, ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ, ਕਾਵਿ-ਨਾਟ, ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਗੱਦ ਵਰਗੀਆਂ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕ-ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਵਿਲੱਖਣ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਇਸ ਲਈ, ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਰਚਨਾ, ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ, ਵਿਸਥਾਰ, ਜਾਂ ਪਰਛਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਠੀਕ ਚਾਰ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੁਲ਼ਘਦੇ ਅਹਿਸਾਸ (1974) ਨਾਲ਼ ਸਾਹਿਤ-ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕੁਝ ਮੋਢੀ ਕਵੀਆਂ - ਪਾਸ਼, ਉਦਾਸੀ, ਅਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਿਲ - ਵਰਗਾ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸਥਾਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸੁਲ਼ਘਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਤਿੰਨ ਕੋਣ (ਦੋ ਹੋਰ ਕਨੇਡੀਅਨ ਕਵੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ), ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਕਬਾਲ, ਇਕ ਚਰਚਿਤ ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ ਪਲ਼ੰਘ ਪੰਘੂੜਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।
ਆਪਣੇ ਇਸ ਕਾਵਿਕ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ, ਇਕਬਾਲ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਆਪਣੇ ਮੁਢਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸੁਚੇਤ ਵਿੱਥ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਕਦੇ ਸੰਘਣੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ, ਕਦੇ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਕਵਿਤਾ, ਕਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਵੇਦਨਾ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ, ਕਦੇ ਸ਼ੰਕਾਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਕਦੇ ਦੇਹਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਅਤੇ ਕਦੇ ਪਰਵਾਸੀ ਚੇਤਨਾ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ।
ਪਿਛਲੇ ਵੀਹਾਂ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਮੌਤ ਇੱਕ ਪਾਸਪੋਰਟ ਦੀ, ਅਤੇ ਦੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲਾਂ (The Death of a Passport, The Midair Frown) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਗੱਦ ਦੇ ਇਕ ਅਨੂਪਮ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ, ਆਪਣੀ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ (2012) ਨਾਮ ਹੇਠ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਧਰਤੀਆਂ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ, ਇਕਬਾਲ ਦਾ ਅਨੂਠੀ ਕਲਾ ਕੌਸ਼ਲਤਾ ਦੀ ਪਰਦਰਸ਼ਨੀ ਕਰਨਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਰਲਾ-ਟਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੁਆਗਤਯੋਗ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ-ਕਲਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੀ ਉਸ ਪਕਰੌੜ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੱਧ ਜਾਂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਮਸਾਂ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਮੁਕ ਉਲਾਰਤਾ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼, ਵਿਸ਼ਿਆ ਦੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ, ਪੀਡੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਬੁਣਤਰ, ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰ, ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਦੇ ਸਰਵੋਤਮ ਗੁਣ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਉੱਚ-ਮਿਆਰੀ ਲੱਛਣਾਂ ਕਰਕੇ, ਇਕਬਾਲ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ, ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ, ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਰੁਪਾਣਾ, ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨਾਵਲਿਸਟ, ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੜਕਨਾਮਾ, ਡਾਕਟਰ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ, ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸਾਡੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੱਲਾ ਮੇਚਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆ ਦਾ ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਮੱਛੀ’ ਦਾ ਟੈਲੀ ਆਰਟ ਫਿ਼ਲਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋਣਾ, ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼, ਸਮੁੱਚੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ ਹੈ।
ਉਸ ਦੀਆਂ ਗਿਆਰਾਂ ਹੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰਿਆ ਚਿਤਰਣ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀਆ ਕਿਰਤਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਬਰਾਜਮਾਨ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਵਿਚ ਵਟ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜਲੌਅ ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਉਚ-ਪੱਧਰੀਆਂ ਗਿਆਰਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਇੱਕ-ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ `ਤੇ ਗਿਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੰਜੀਦਾ ਕਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਸਿਆ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼, ਉਹ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਮੀਡੀਆਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ: ਟਰਾਂਟੋ ਦੇ ਕਈ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਟੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ, ਭਖਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਨ-ਭਰਪੂਰ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦੀ ਸਰਲ, ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਤਰਕਮਈ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਰਸ਼ਕ ਮੋਹ-ਭਰੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ, ਵਿਲੱਖਣ ਸਿਰਜਕ, ਅਤੇ ਬੇਬਾਕ ਮੀਡੀਆ-ਚਿੰਤਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਕੇ, ਹੁਣ ਉਹ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਭਾਗ, ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉਗਦਿਆਂ, ਲੈ ਕੇ ਸਾਡੇ ਰੂਬਰੂ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ‘ਖੁਲ੍ਹ ਗਿਆ!’, ‘ਸ਼ੀਸ਼ੇ `ਚ ਟਿਮਕਦੇ ਜੁਗਨੂੰ’, ‘ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤਾਂ’, ‘ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਵਾਟਰਲੂਦੀ ਲੜਾਈ’, ‘ਮਕਰੇਅ ਦੀ ਬਾਈਬਲ’, ‘ਫ਼ਾਦਰ ਟਰੀਸਾ’ ਆਦਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪਾਠ, ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਵਿਸਮਾਦੀ ਅਨੁਭਵ ਹਨ। ਇਕਬਾਲ ਦਿਸਦੇ ਸੰਸਾਰ ਪਿੱਛੇ ਅਕਸਰ ਉਸ ਅਣਦਿਸਦੇ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ਼ ਬਿਆਨਣ ਦਾ ਮਾਹਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਕਬਾਲ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਇਸ ਅਦਿਸਦੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸੁਸ਼ਕਤ ਗੱਦਕਾਰੀ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਡੀਆ ਅੱਖਾਂ ਚੁੰਧਿਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ: ‘ਆਹ ਸਭ ਕੁਝ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕੇ?’
ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਹਾਸਲ ਹੋਈ ਕਵੀਸ਼ਰੀ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ; ਹਰ ਸਥਿਤੀ ਦੀਆਂ ਦਿਸਦੀਆਂ ਅਤੇ ਅਣਦਿਸਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪਰਖ-ਪੜਚੋਲ ਸਕਣ ਵਾਲ਼ੀ ਮਹੀਨ ਖ਼ੁਰਦਬੀਨੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ; ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਰਸੇ ਹੋਣਾ; ਅਤੇ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਿਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਇਕਬਾਲ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕਬਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੀੜਦਾ ਅਤੇ ਲਾਡ ਲਡਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਗੁੱਝੇ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼, ਸਾਡੀ ਦਿਮਾਗੀ ਧੁੰਦ ਨੂੰ ਚੀਰਦੇ ਹੋਏ ਨਵੇਂ-ਨਕੋਰ ਅਰਥ ਵੀ ਲਿਸ਼ਕਾਰੇ ਮਾਰਨ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਕਬਾਲ ਰਾਹੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ: ਪਾਣੀ ਵਾਲ਼ੀ ਟੂਟੀ ਹੇਠ ਹੋਣ ਲਈ ਤਾਂਘਦੇ ਰੁਮਾਲ; ਵਿਹੜੇ `ਚ ਪੂਛ-ਸੁੱਟੀ ਖਲੋਤੇ ਨਲ਼ਕੇ ਦੀ ਡੰਡੀ; ਘੰਟਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਤਰ-ਕੁਤਰ ਕੇ ਬੱਸ `ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟਣਾ; ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਲ਼ੀਆਂ ਵੱਲ ਸੇਧਤ ਬਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਹੀ-ਖਾਤਿਆਂ ਦਾ ਟੀਰ; ਗਿਰਵੀਨਾਮਿਆਂ `ਚ ਲਿਪਟ-ਗਈਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਛਿਲਕਿਆਂ ਨੂੰ ਖੀਸਿਆਂ `ਚ ਤਹਿ ਕਰਨਾ; ਬਿਰਛਾਂ ਦੀਆਂ ਗੰਜੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਦਾ ਭੂਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਠੱਕਾ!
ਅਜੇਹੇ ਦਰਜਨਾਂ ਮੌਲਿਕ ਅਤੇ ਅਦਭੁੱਤ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਹਰ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਥਾਂ-ਪੁਰ-ਥਾਂ ਨਗੀਨਿਆਂ ਵਾਂਗ ਜੜੇ ਹੋਏ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਉਸਦੀ ਲੇਖਣੀ `ਚ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤੇ ਵਾਰਤਕਕਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਝਲਕਾਰੇ ਮਾਰਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ, ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਭੂਸ਼ਨ ਧਿਆਨਪੁਰੀ, ਡਾ. ਗੁਰਬਚਨ, ਅਤੇ ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ ਵਰਗੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਰਵਾਨੀ, ਅਤੇ ਸੱਜਰਾਪਣ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਕਿਸੇ ਵਰਗਾ’ ਹੋਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਤੌਰ `ਤੇ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਗਲਾਸਾਂ `ਚੋਂ ਭਾਫ਼ਾਂ ਛੱਡਦੀ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਦ ਹੈ; ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ, ਗੰਨਿਆਂ, ਅਤੇ ਹੋਲ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿੱਠਾਸ ਹੈ, ਜੇਠ ਹਾੜ ਦੀਆਂ ਧੁੱਪਾਂ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਹੈ; ਸਿਆਲ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਰਜ਼ਾਈਆਂ ਵਰਗਾ ਨਿੱਘ ਹੈ; ਅਤੇ ਮੇਲਿਆਂ ਤੇ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਹਨ।
ਕਵੀ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੱਦਕਾਰ, ਮੀਡੀਆ-ਚਿੰਤਕ, ਬਹੁਪੱਖੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਸੁਆਮੀ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਭਾਗ, ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉਗਦਿਆਂ, ਆਪਣੀ ਸੁਸ਼ਕਤ ਕਲਾ ਪਰਦਰਸ਼ਨੀ ਕਰ ਕੇ, ਹਾਰਦਿਕ ਸੁਆਗਤ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ।
(ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਛਾਪ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਛਪੀ ਹੈ ਤੇ ਪੀਪਲਜ਼ ਫ਼ੋਰਮ ਬਰਗਾੜੀ ਤੋਂ 9872998313 ਤੇ ਫੋਨ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਲੁਧਿਆਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਹਰੀਸ਼ ਮੋਦਗਿਲ ਦੇ ਬੁੱਕ ਸੈਂਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।)
ਪਿਛਲੇ ਵੀਹਾਂ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਮੌਤ ਇੱਕ ਪਾਸਪੋਰਟ ਦੀ, ਅਤੇ ਦੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਵਲਾਂ (The Death of a Passport, The Midair Frown) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਗੱਦ ਦੇ ਇਕ ਅਨੂਪਮ ਨਮੂਨੇ ਵਜੋਂ, ਆਪਣੀ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ (2012) ਨਾਮ ਹੇਠ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਧਰਤੀਆਂ ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ, ਇਕਬਾਲ ਦਾ ਅਨੂਠੀ ਕਲਾ ਕੌਸ਼ਲਤਾ ਦੀ ਪਰਦਰਸ਼ਨੀ ਕਰਨਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਰਲਾ-ਟਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੁਆਗਤਯੋਗ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ-ਕਲਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੀ ਉਸ ਪਕਰੌੜ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੱਧ ਜਾਂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਮਸਾਂ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਮੁਕ ਉਲਾਰਤਾ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼, ਵਿਸ਼ਿਆ ਦੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ, ਪੀਡੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਬੁਣਤਰ, ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰ, ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਦੇ ਸਰਵੋਤਮ ਗੁਣ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਉੱਚ-ਮਿਆਰੀ ਲੱਛਣਾਂ ਕਰਕੇ, ਇਕਬਾਲ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ, ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ, ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਰੁਪਾਣਾ, ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨਾਵਲਿਸਟ, ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੜਕਨਾਮਾ, ਡਾਕਟਰ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ, ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸਾਡੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੱਲਾ ਮੇਚਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆ ਦਾ ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਮੱਛੀ’ ਦਾ ਟੈਲੀ ਆਰਟ ਫਿ਼ਲਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋਣਾ, ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼, ਸਮੁੱਚੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ ਹੈ।
ਉਸ ਦੀਆਂ ਗਿਆਰਾਂ ਹੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰਿਆ ਚਿਤਰਣ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀਆ ਕਿਰਤਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਬਰਾਜਮਾਨ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਵਿਚ ਵਟ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜਲੌਅ ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਉਚ-ਪੱਧਰੀਆਂ ਗਿਆਰਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਇੱਕ-ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ `ਤੇ ਗਿਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੰਜੀਦਾ ਕਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਸਿਆ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼, ਉਹ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਮੀਡੀਆਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ: ਟਰਾਂਟੋ ਦੇ ਕਈ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਟੀ. ਵੀ. ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ, ਭਖਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਨ-ਭਰਪੂਰ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦੀ ਸਰਲ, ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਤਰਕਮਈ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਰਸ਼ਕ ਮੋਹ-ਭਰੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ, ਵਿਲੱਖਣ ਸਿਰਜਕ, ਅਤੇ ਬੇਬਾਕ ਮੀਡੀਆ-ਚਿੰਤਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਕੇ, ਹੁਣ ਉਹ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਭਾਗ, ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉਗਦਿਆਂ, ਲੈ ਕੇ ਸਾਡੇ ਰੂਬਰੂ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ‘ਖੁਲ੍ਹ ਗਿਆ!’, ‘ਸ਼ੀਸ਼ੇ `ਚ ਟਿਮਕਦੇ ਜੁਗਨੂੰ’, ‘ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤਾਂ’, ‘ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਵਾਟਰਲੂਦੀ ਲੜਾਈ’, ‘ਮਕਰੇਅ ਦੀ ਬਾਈਬਲ’, ‘ਫ਼ਾਦਰ ਟਰੀਸਾ’ ਆਦਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪਾਠ, ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਵਿਸਮਾਦੀ ਅਨੁਭਵ ਹਨ। ਇਕਬਾਲ ਦਿਸਦੇ ਸੰਸਾਰ ਪਿੱਛੇ ਅਕਸਰ ਉਸ ਅਣਦਿਸਦੇ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ਼ ਬਿਆਨਣ ਦਾ ਮਾਹਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਕਬਾਲ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਇਸ ਅਦਿਸਦੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸੁਸ਼ਕਤ ਗੱਦਕਾਰੀ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਡੀਆ ਅੱਖਾਂ ਚੁੰਧਿਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ: ‘ਆਹ ਸਭ ਕੁਝ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕੇ?’
ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਹਾਸਲ ਹੋਈ ਕਵੀਸ਼ਰੀ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ; ਹਰ ਸਥਿਤੀ ਦੀਆਂ ਦਿਸਦੀਆਂ ਅਤੇ ਅਣਦਿਸਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪਰਖ-ਪੜਚੋਲ ਸਕਣ ਵਾਲ਼ੀ ਮਹੀਨ ਖ਼ੁਰਦਬੀਨੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ; ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਰਸੇ ਹੋਣਾ; ਅਤੇ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਿਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਇਕਬਾਲ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕਬਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੀੜਦਾ ਅਤੇ ਲਾਡ ਲਡਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਗੁੱਝੇ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼, ਸਾਡੀ ਦਿਮਾਗੀ ਧੁੰਦ ਨੂੰ ਚੀਰਦੇ ਹੋਏ ਨਵੇਂ-ਨਕੋਰ ਅਰਥ ਵੀ ਲਿਸ਼ਕਾਰੇ ਮਾਰਨ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਕਬਾਲ ਰਾਹੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ: ਪਾਣੀ ਵਾਲ਼ੀ ਟੂਟੀ ਹੇਠ ਹੋਣ ਲਈ ਤਾਂਘਦੇ ਰੁਮਾਲ; ਵਿਹੜੇ `ਚ ਪੂਛ-ਸੁੱਟੀ ਖਲੋਤੇ ਨਲ਼ਕੇ ਦੀ ਡੰਡੀ; ਘੰਟਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਤਰ-ਕੁਤਰ ਕੇ ਬੱਸ `ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟਣਾ; ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਲ਼ੀਆਂ ਵੱਲ ਸੇਧਤ ਬਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਹੀ-ਖਾਤਿਆਂ ਦਾ ਟੀਰ; ਗਿਰਵੀਨਾਮਿਆਂ `ਚ ਲਿਪਟ-ਗਈਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਛਿਲਕਿਆਂ ਨੂੰ ਖੀਸਿਆਂ `ਚ ਤਹਿ ਕਰਨਾ; ਬਿਰਛਾਂ ਦੀਆਂ ਗੰਜੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਦਾ ਭੂਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਠੱਕਾ!
ਅਜੇਹੇ ਦਰਜਨਾਂ ਮੌਲਿਕ ਅਤੇ ਅਦਭੁੱਤ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਹਰ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਥਾਂ-ਪੁਰ-ਥਾਂ ਨਗੀਨਿਆਂ ਵਾਂਗ ਜੜੇ ਹੋਏ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਉਸਦੀ ਲੇਖਣੀ `ਚ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤੇ ਵਾਰਤਕਕਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਝਲਕਾਰੇ ਮਾਰਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ, ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਭੂਸ਼ਨ ਧਿਆਨਪੁਰੀ, ਡਾ. ਗੁਰਬਚਨ, ਅਤੇ ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ ਵਰਗੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਰਵਾਨੀ, ਅਤੇ ਸੱਜਰਾਪਣ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਕਿਸੇ ਵਰਗਾ’ ਹੋਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਤੌਰ `ਤੇ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਗਲਾਸਾਂ `ਚੋਂ ਭਾਫ਼ਾਂ ਛੱਡਦੀ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਦ ਹੈ; ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ, ਗੰਨਿਆਂ, ਅਤੇ ਹੋਲ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿੱਠਾਸ ਹੈ, ਜੇਠ ਹਾੜ ਦੀਆਂ ਧੁੱਪਾਂ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਹੈ; ਸਿਆਲ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਰਜ਼ਾਈਆਂ ਵਰਗਾ ਨਿੱਘ ਹੈ; ਅਤੇ ਮੇਲਿਆਂ ਤੇ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਹਨ।
ਕਵੀ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਗੱਦਕਾਰ, ਮੀਡੀਆ-ਚਿੰਤਕ, ਬਹੁਪੱਖੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਸੁਆਮੀ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਭਾਗ, ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉਗਦਿਆਂ, ਆਪਣੀ ਸੁਸ਼ਕਤ ਕਲਾ ਪਰਦਰਸ਼ਨੀ ਕਰ ਕੇ, ਹਾਰਦਿਕ ਸੁਆਗਤ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ।
(ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਛਾਪ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਛਪੀ ਹੈ ਤੇ ਪੀਪਲਜ਼ ਫ਼ੋਰਮ ਬਰਗਾੜੀ ਤੋਂ 9872998313 ਤੇ ਫੋਨ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਲੁਧਿਆਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਹਰੀਸ਼ ਮੋਦਗਿਲ ਦੇ ਬੁੱਕ ਸੈਂਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।)
Comments
ਕਿਤਾਬਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ : ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਫ਼ਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜੀਵਨੀ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
- ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ
- ਉੱਨੀ ਸੌ ਚੁਰਾਸੀ: ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਲੇਖ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ
- ਜਾਗਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੀ ਕਲਮ ਦੀ ਘਾਲਣਾ: ''ਗੁਜਰਾਤ ਫ਼ਾਈਲਾਂ''-ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬਾਕ ਚਿਤਰਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੁਧਾ ਸ਼ਰਮਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਤੌਜ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ - ਪ੍ਰੋ. ਐੱਚ ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਧੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ
- ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ - ਵਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰੰਧਾਵਾ
- ਘੁਮੱਕੜ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ –ਸ਼ਾਇਦ ਰੰਮੀ ਮੰਨ ਜਾਏ
- ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ : ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
- ਦਰਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ
- ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਗੀ ਨਿੱਘੀ ਕਲਮ: ਇਕਬਾਲ
- ਪੁਸਤਕ: ਉਚੇਰੀ ਸੋਚ ਚੰਗੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
- ਪੁਸਤਕ: ਸੂਰਜ ਦਾ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ
- ਕਰਮਯੋਗੀ ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਮਾਹਿਲਪੁਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਿੱਛੜ ਗਿਆ ਭਰਾਵੋ ਮੇਲਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਪਹਿਰਾਵਾ (ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਧਿਐਨ)
- ਪੁਸਤਕ: ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
- ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕੈਨਵੈਸ ’ਚ ਉੱਭਰੀਆਂ ਬਹੁ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ:ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਦਬੀ ਸੱਚ
- ਪੁਸਤਕ: ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ ਐੱਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਨੀ ਮਾਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੰਢੀ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ
- ਪੁਸਤਕ: ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
- ਲਕੀਰਾਂ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ
- ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ-‘ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਪਲ’
- ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੇਂਦਰਤ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਵਾਧਾ ਹੈ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ ਦਾ ਪਲੇਠਾ ਨਾਵਲ ‘ਬੱਸ ਅਜੇ ਏਨਾ ਹੀ’
- ਪੁਸਤਕ: 'ਓਥੇ'
- ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ-ਰੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੌਣ ਵਿਛਾਏ ਬਹਾਰ - ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਭੌਰੇ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਰਮਜਾਂ
- ਜੁਗਨੀ: ਬਲਰਾਜ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ
- ਲਾਲ ਝੰਡੇ ਹੇਠਲੇ ਦਲਿਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ: ਦਾ ਜਿਪਸੀ ਗਾਡੈਸ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਧਾਈਆਂ ਬੇਬੇ ਤੈਨੂੰ
- ਪੁਸਤਕ: ਝਾਂਜਰ ਛਣਕ ਪਈ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ (ਸਥਿਤੀ, ਸੇਧਾਂ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ)
- ਅੱਗ ਦੀ ਲਾਟ: ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਦੀ ਕਿਤਾਬ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗੋਲਡਨ ਗੋਲ’ ਦੀ ਗਾਥਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਗ਼ੁਸਤਾਖ਼ ਹਵਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਔਰਤ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਨਾਰੀ ਪਰਿਪੇਖ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਗੂਠਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਤਰ ਨਾਦ
- ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ: ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ
- ਧਰਤੀ ਸਵਰਗ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ?
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਔਰਤ ਵੀਰਾਂਗਣਾਂ
- ਲੋਕਪੱਖੀ ਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਾਹਿਤ ਘਰ-ਘਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਬਾਲ ਅਧਿਕਾਰ
- ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕਸਮ ਨਾਲ... ਝੂਠ ਨ੍ਹੀਂ ਬੋਲਦਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰੇ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ
- ਮੇਰੀ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਫੇਰੀ: ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗਾਥਾ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ…’: ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦੀ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਆਲ੍ਹਣਾ’
- ਪੁਸਤਕ: ਸੰਗੀਤਾਚਾਰੀਆ: ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਮਸਤਾਨੀ
- ਪ੍ਰਦੇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੂਹੇ-ਦੌੜ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਬੰਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ’
- ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਰੰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਇੱਕ ਗੰਧਾਰੀ ਹੋਰ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਬੋਧ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਖ਼ਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ - ਡਾ. ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ ਰਾਠੌਰ
- ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸੁਪਨੇ ਸੱਚ ਹੋਣਗੇ’- ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਪੁਸਤਕ ਸਮੀਖਿਆ: "ਕਸਤੂਰੀ"
- ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੀ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹਣਯੋਗ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਗੁਰਮੀਤ ਸੁਖਪੁਰਾ
- ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ : ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ
- ਚੁੱਪ ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਲਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚੁੱਪ ਨਦੀ ਤੇ ਮੈਂ’
- ਗੁੰਬਦ: ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਦੇ ਅੰਤਰਮਨ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ -ਸੁਰਜੀਤ
- ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ
- ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਅੱਖ ਦਾ ਖ਼ਾਬ
- ਵੱਖਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਸੋਚ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਚੰਦਰਯਾਨ-ਤਿਸ਼ਕਿਨ’ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਵਾਪਸੀ { Timur Vermes ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ He’s back} -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਕਿੱਸਾਕਾਵਿ `ਚ ਵਿੱਲਖਣ ਛਾਪ: ਕਿੱਸਾ ਬਾਗ਼ੀ ਸੁਭਾਸ਼ (ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ) -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਤ ਨਾਵਲ ‘ਦਾ ਵਿੰਚੀ ਕੋਡ’ - ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- 'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਅਨੂਠੀ ਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਵਾਰਤਕ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੱਟੂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ : ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਾਵਿ (ਪਾਸ਼, ਉਦਾਸੀ, ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਅਤੇ ਨੇਰੂਦਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ) -ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ
- ਬੇਹਤਰੀਨ ਨਾਵਲ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ : The Shadow of the Wind
- ਮੌਲਿਕ ਕਾਵਿ-ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਸਿਰਜਕ : ਜਗਤਾਰ ਸਾਲਮ
- ਨਾਵਲ ‘ਅਣਪਛਾਤੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ’ ’ਤੇ ਇੱਕ ਪੇਤਲੀ ਜੇਹੀ ਝਾਤ