Thu, 21 November 2024
Your Visitor Number :- 7256562
'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਅਨੂਠੀ ਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਵਾਰਤਕ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
Posted on:- 24-10-2012
ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ
ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਬਹੁ-ਬਿਧਿ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਪਿਤਾ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆ ਖਲੋਤੀਤਹਿਰੀਰ ਤੇ ਤਕਰੀਰ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਦੇਵੀ ਬਾਲ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਗਾਉਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਲਾਡ ਨਾਲ ਹੱਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋ ਕੇ ਚੁੱਪ-ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, 'ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ ਸਾਂ ਪਰ ਸ਼ਾਇਰੀ ਤੇ ਗਾਇਕੀ ਪ੍ਰਤੀ ਤੇਰੀ ਨਿਸ਼ਠਾਲਗਨ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਅਭਿਆਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਮੋਹ ਲਿਆ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਦਾ ਲਈ ਤੇਰੀ ਹੋਈ।'
ਤੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤੂੰਬੀ ਦੀ ਟੁਣਕਾਰ ਤੇ ਢੱਡਾਂ ਦੀ ਖੜਕਾਰ ਨਾਲ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਸੁਰ ਇਕ-ਰਸ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਜ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗੇ। ਸ਼ਾਇਰੀ ਉਹਦੇ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਰੇਜ਼ੇ-ਰੇਜ਼ੇ ਵਿਚ ਘੁਲਣ ਲੱਗੀ। ਸ਼ਬਦ ਉਹਦੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਕੇ ਡਲ੍ਹਕਣ ਲੱਗਾ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਜੋਸ਼ਜਜ਼ਬਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਤਾਂਘ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਲਿਸ਼ਕਣ ਲੱਗੀ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਚੋਣਵੇਂ ਕਵੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹਦਾ ਸ਼ੁਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ।
ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪੱਕੀ ਤੇ ਪੱਧਰੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਰਵਾਂ ਚਾਲ ਚੱਲਦੀ ਕਾਰ ਵਰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀਸਗੋਂ ਸਰਕੜਿਆਂ-ਬੂਝਿਆਂ ਵਾਲੇ ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ ਰੇਤਲੇ ਰਾਹਾਂ ਵਿਚ ਪੈਰ ਪੈਰ 'ਤੇ ਤਿਲਕਦੇਖੁਭਦੇ ਤੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਡਿੱਗਦੇ ਬੁੱਢੇ ਸਾਈਕਲ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਨੂੰ ਹਮਵਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਉਹਦਾ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਸੰਗੀ ਬਣ ਗਿਆ।
ਉਹ ਨਿੱਤ ਦਿਨ ਕੁਠਾਲੀ ਵਿਚ ਢਲਣ ਲੱਗਾ। ਖੋਟ ਝੜਣ ਲੱਗੀ। ਕੁੰਦਨ ਲਿਸ਼ਕਣ ਲੱਗਾ। ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਟੁੱਟਾ ਤੇ ਬੁੱਢਾ ਸਾਈਕਲ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣ ਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਜਾ ਉੱਤਰਿਆ। ਪਸੀਨੇ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਸੋਨਾ ਬਣ ਕੇ ਚਮਕਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਤਰੰਗਾ ਜਲੌਅ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਆਭਾ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਬੋਲਾਂ ਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਖਿੜਣ ਤੇ ਵਿਗਸਣ ਲੱਗਾ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਹਾਣੀਨਾਵਲ-ਨਿਗ਼ਾਰੀਪੱਤਰਕਾਰੀਟੀ.ਵੀ. ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਉਤਲੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਹੁਸਨ ਉਹਦੇ ਬੋਲਾਂ ਤੇ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਵੱਲਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਜਗਣ ਲੱਗਾ। ਉਹਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕ ਦਿਲ ਦੇ ਪੂਰੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਉਡੀਕਣ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਹਲਕਿਆਂ ਦੀ ਜਿੰਦ-ਜਾਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਮਾਨਵਵਾਦੀਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਨਾਲ ਪ੍ਰਣਾਇਆ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਵਰੋਸਾਇਆ ਇਕਬਾਲ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਹੋ ਕੇ "ਗਗਨ ਮੈ ਥਾਲ" ਦੀ ਆਰਤੀ ਗਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਬਲਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਤਰੌਂਕ ਕੇ ਠੰਢੀ ਕਰਨ ਲਈ ਅਹੁਲਣ ਲੱਗਾ। ਉਹਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਉਹਦੀ ਲਿਖਤ ਇਕ-ਮਿਕ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿੱਚ ਕੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਬੋਲ ਬਲਣ ਲੱਗੇ।
ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮੀਲ-ਪੱਥਰ ਗੱਡ ਕੇ ਤੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ-ਥਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਇਕਬਾਲ ਆਪਣੀ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ 'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਵਾਰਤਕ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਉਦੈ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸਰਵੋਤਮ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਹੁਸਨ ਉਹਦੀ ਲਿਖਤ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਦੰਦਾਂ ਵਿਚ ਉਂਗਲਾਂ ਟੁੱਕਦਾ ਹੈਰਾਨੀ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਿਐ।
ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਕਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਖਰਲੇ ਵਾਰਤਕ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਹੈ ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਨਿਸ਼ਚੇ ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਇਹ ਵਾਰਤਕ ਆਪਣੇ ਜਿਹੀ ਆਪ ਹੈ। ਇਹ ਵਾਰਤਕ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਇਕਬਾਲ ਹੀ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਵਾਰਤਕ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਕਾਹਨੂੰ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਇਕ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ’ਕੱਲਾ ‘ਕੱਲਾ ਵਾਕ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪਾਠਕ ਤਾਂ ਕੀਕਹਿੰਦਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਲੇਖਕ ਵੀ ਅਸਚਰਜਤਾ ਨਾਲ ਚਕਾ-ਚੌਂਧ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਖਦਾ ਤੇ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, "ਹੱਛਾਅ! ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀਇਹ ਵਾਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ"
ਇਕਬਾਲ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆ ਬਹੁ-ਬਿਧਿ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਪਿਤਾ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆ ਖਲੋਤੀਤਹਿਰੀਰ ਤੇ ਤਕਰੀਰ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਦੇਵੀ ਬਾਲ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਗਾਉਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਲਾਡ ਨਾਲ ਹੱਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋ ਕੇ ਚੁੱਪ-ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, 'ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ ਸਾਂ ਪਰ ਸ਼ਾਇਰੀ ਤੇ ਗਾਇਕੀ ਪ੍ਰਤੀ ਤੇਰੀ ਨਿਸ਼ਠਾਲਗਨ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਅਭਿਆਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਮੋਹ ਲਿਆ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਦਾ ਲਈ ਤੇਰੀ ਹੋਈ।'
ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪੱਕੀ ਤੇ ਪੱਧਰੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਰਵਾਂ ਚਾਲ ਚੱਲਦੀ ਕਾਰ ਵਰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀਸਗੋਂ ਸਰਕੜਿਆਂ-ਬੂਝਿਆਂ ਵਾਲੇ ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ ਰੇਤਲੇ ਰਾਹਾਂ ਵਿਚ ਪੈਰ ਪੈਰ 'ਤੇ ਤਿਲਕਦੇਖੁਭਦੇ ਤੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਡਿੱਗਦੇ ਬੁੱਢੇ ਸਾਈਕਲ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਨੂੰ ਹਮਵਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਉਹਦਾ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਸੰਗੀ ਬਣ ਗਿਆ।
ਉਹ ਨਿੱਤ ਦਿਨ ਕੁਠਾਲੀ ਵਿਚ ਢਲਣ ਲੱਗਾ। ਖੋਟ ਝੜਣ ਲੱਗੀ। ਕੁੰਦਨ ਲਿਸ਼ਕਣ ਲੱਗਾ। ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਟੁੱਟਾ ਤੇ ਬੁੱਢਾ ਸਾਈਕਲ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣ ਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਜਾ ਉੱਤਰਿਆ। ਪਸੀਨੇ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਸੋਨਾ ਬਣ ਕੇ ਚਮਕਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਤਰੰਗਾ ਜਲੌਅ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਆਭਾ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਬੋਲਾਂ ਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਖਿੜਣ ਤੇ ਵਿਗਸਣ ਲੱਗਾ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਹਾਣੀਨਾਵਲ-ਨਿਗ਼ਾਰੀਪੱਤਰਕਾਰੀਟੀ.ਵੀ. ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਉਤਲੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਹੁਸਨ ਉਹਦੇ ਬੋਲਾਂ ਤੇ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਵੱਲਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਜਗਣ ਲੱਗਾ। ਉਹਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕ ਦਿਲ ਦੇ ਪੂਰੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਉਡੀਕਣ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਹਲਕਿਆਂ ਦੀ ਜਿੰਦ-ਜਾਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਮਾਨਵਵਾਦੀਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਨਾਲ ਪ੍ਰਣਾਇਆ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਵਰੋਸਾਇਆ ਇਕਬਾਲ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਹੋ ਕੇ "ਗਗਨ ਮੈ ਥਾਲ" ਦੀ ਆਰਤੀ ਗਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਬਲਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਤਰੌਂਕ ਕੇ ਠੰਢੀ ਕਰਨ ਲਈ ਅਹੁਲਣ ਲੱਗਾ। ਉਹਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਉਹਦੀ ਲਿਖਤ ਇਕ-ਮਿਕ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿੱਚ ਕੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਬੋਲ ਬਲਣ ਲੱਗੇ।
ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮੀਲ-ਪੱਥਰ ਗੱਡ ਕੇ ਤੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ-ਥਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਇਕਬਾਲ ਆਪਣੀ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ 'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਵਾਰਤਕ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਉਦੈ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸਰਵੋਤਮ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਹੁਸਨ ਉਹਦੀ ਲਿਖਤ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਦੰਦਾਂ ਵਿਚ ਉਂਗਲਾਂ ਟੁੱਕਦਾ ਹੈਰਾਨੀ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਿਐ।
ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਕਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਖਰਲੇ ਵਾਰਤਕ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਹੈ ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਨਿਸ਼ਚੇ ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਇਹ ਵਾਰਤਕ ਆਪਣੇ ਜਿਹੀ ਆਪ ਹੈ। ਇਹ ਵਾਰਤਕ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਇਕਬਾਲ ਹੀ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਵਾਰਤਕ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਕਾਹਨੂੰ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਇਕ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ’ਕੱਲਾ ‘ਕੱਲਾ ਵਾਕ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪਾਠਕ ਤਾਂ ਕੀਕਹਿੰਦਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਲੇਖਕ ਵੀ ਅਸਚਰਜਤਾ ਨਾਲ ਚਕਾ-ਚੌਂਧ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਖਦਾ ਤੇ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, "ਹੱਛਾਅ! ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀਇਹ ਵਾਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ"
ਇਕਬਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਗਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਜੌਹਰੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਤਲਾਸ਼ਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੰਮਿਆ ਧੂੜ ਤੇ ਘੱਟਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਕੱਲੇ ’ਕੱਲੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਲਾਡ ਲਡਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਦੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਰ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਕੇ ਉਹਦੀ ਕੀਮਤ ਜਾਚਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਏਨੀ ਸੁਚੇਜਤਾ ਨਾਲ ਵਾਕ ਵਿਚ ਜੋੜਦਾ ਤੇ ਬੀੜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਹਰਫ਼ ਜਾਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਵਾਕ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਆਖੇ ਲੱਗ ਕੇ ਕਦੀ ਹੱਸਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਦੇ ਰੋਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਕਦੀ ਠੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਦੀ ਮਸ਼ਕਰੀਆਂ। ਔਖੇ ਤੋਂ ਔਖੇ ਅਤੇ ਭਾਰੇ ਤੋਂ ਭਾਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਫੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਹੌਲੇ ਹੋ ਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਵਿਚ ਮਹਿਕਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਚਨਾ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਜੀਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪਾਠਕ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਪਾਰਸ ਛੋਹ ਨਾਲ ਸਿਰਜੀ ਹਰੇਕ ਸਤਰ 'ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾ ਸਿਮ ਸਿਮ' ਕਹਿ ਕੇ ਸਬੰਧਤ ਬੰਦੇ ਦੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਹਨ੍ਹੇਰੀਆਂ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਿਸ਼ ਲਿਸ਼ ਲਿਸ਼ਕਣ ਤਾਂ ਲਾ ਹੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈਨਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਅੰਦਰ ਹੋ ਰਹੀ ਕਲਵਲ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਕੌਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਫਿਲਮਕਾਰੀ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਹੁਨਰ ’ਤੇ ਵੀ ਰਸ਼ਕ ਆਉਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਵਾਰਤਕ ਰਚਨਾ ਉਹਦੇ ਲਹੂ ’ਚੋਂ ਕਸ਼ੀਦ ਹੋ ਕੇ ਨਿਕਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਹਦਾ ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਉਮਰ ਭਰ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ। ਹਰੇਕ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਹੀ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕੋਈ ਅਲੋਕਾਰ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਅਲੋਕਾਰ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਇਹ ਬਾਤ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਈ। ਇਸ ਲਿਖਤ ਦਾ ਮੁੱਲ ਲਿਖਣ ਦੇ ਏਸੇ ਅਨੂਠੇ ਤੇ ਅਲੋਕਾਰੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਏਸੇ ਅਨੂਠੇ ਅਲੋਕਾਰੀ ਅਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸਲਾਮ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮਾਣ ਲੈਣ ਦਾ ਵੀ ਹੱਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਮੇਰਾ ਆਖਾ ਮੰਨ ਕੇ ਸਾਡੇ ਪਰਚੇ 'ਸੀਰਤ' ਵਿਚ ਛਪਣ ਲਈ ਆਰੰਭੀ ਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸ੍ਵੈ ਜੀਵਨੀਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਪੁੰਨਿਆ ਦੇ ਚੰਨ ਵਾਂਗ ਚਮਕੇਗੀ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ।
ਇਹ ਵਾਰਤਕ ਰਚਨਾ ਉਹਦੇ ਲਹੂ ’ਚੋਂ ਕਸ਼ੀਦ ਹੋ ਕੇ ਨਿਕਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਹਦਾ ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਉਮਰ ਭਰ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ। ਹਰੇਕ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਹੀ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕੋਈ ਅਲੋਕਾਰ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਅਲੋਕਾਰ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਇਹ ਬਾਤ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਈ। ਇਸ ਲਿਖਤ ਦਾ ਮੁੱਲ ਲਿਖਣ ਦੇ ਏਸੇ ਅਨੂਠੇ ਤੇ ਅਲੋਕਾਰੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਏਸੇ ਅਨੂਠੇ ਅਲੋਕਾਰੀ ਅਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸਲਾਮ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮਾਣ ਲੈਣ ਦਾ ਵੀ ਹੱਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਮੇਰਾ ਆਖਾ ਮੰਨ ਕੇ ਸਾਡੇ ਪਰਚੇ 'ਸੀਰਤ' ਵਿਚ ਛਪਣ ਲਈ ਆਰੰਭੀ ਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸ੍ਵੈ ਜੀਵਨੀਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸ੍ਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਪੁੰਨਿਆ ਦੇ ਚੰਨ ਵਾਂਗ ਚਮਕੇਗੀ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ।
Comments
Manga Basi
Bahut khubsurat Sandhu sahib, I salute both of you, to you and Iqbal bha ji.
ਕਿਤਾਬਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ : ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਫ਼ਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜੀਵਨੀ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
- ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ
- ਉੱਨੀ ਸੌ ਚੁਰਾਸੀ: ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਲੇਖ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ
- ਜਾਗਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੀ ਕਲਮ ਦੀ ਘਾਲਣਾ: ''ਗੁਜਰਾਤ ਫ਼ਾਈਲਾਂ''-ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬਾਕ ਚਿਤਰਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੁਧਾ ਸ਼ਰਮਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਤੌਜ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ - ਪ੍ਰੋ. ਐੱਚ ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਧੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ
- ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ - ਵਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰੰਧਾਵਾ
- ਘੁਮੱਕੜ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ –ਸ਼ਾਇਦ ਰੰਮੀ ਮੰਨ ਜਾਏ
- ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ : ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
- ਦਰਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ
- ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਗੀ ਨਿੱਘੀ ਕਲਮ: ਇਕਬਾਲ
- ਪੁਸਤਕ: ਉਚੇਰੀ ਸੋਚ ਚੰਗੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
- ਪੁਸਤਕ: ਸੂਰਜ ਦਾ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ
- ਕਰਮਯੋਗੀ ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਮਾਹਿਲਪੁਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਿੱਛੜ ਗਿਆ ਭਰਾਵੋ ਮੇਲਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਪਹਿਰਾਵਾ (ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਧਿਐਨ)
- ਪੁਸਤਕ: ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
- ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕੈਨਵੈਸ ’ਚ ਉੱਭਰੀਆਂ ਬਹੁ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ:ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਦਬੀ ਸੱਚ
- ਪੁਸਤਕ: ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ ਐੱਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਨੀ ਮਾਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੰਢੀ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ
- ਪੁਸਤਕ: ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
- ਲਕੀਰਾਂ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ
- ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ-‘ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਪਲ’
- ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੇਂਦਰਤ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਵਾਧਾ ਹੈ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ ਦਾ ਪਲੇਠਾ ਨਾਵਲ ‘ਬੱਸ ਅਜੇ ਏਨਾ ਹੀ’
- ਪੁਸਤਕ: 'ਓਥੇ'
- ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ-ਰੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੌਣ ਵਿਛਾਏ ਬਹਾਰ - ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਭੌਰੇ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਰਮਜਾਂ
- ਜੁਗਨੀ: ਬਲਰਾਜ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ
- ਲਾਲ ਝੰਡੇ ਹੇਠਲੇ ਦਲਿਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ: ਦਾ ਜਿਪਸੀ ਗਾਡੈਸ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਧਾਈਆਂ ਬੇਬੇ ਤੈਨੂੰ
- ਪੁਸਤਕ: ਝਾਂਜਰ ਛਣਕ ਪਈ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ (ਸਥਿਤੀ, ਸੇਧਾਂ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ)
- ਅੱਗ ਦੀ ਲਾਟ: ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਦੀ ਕਿਤਾਬ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗੋਲਡਨ ਗੋਲ’ ਦੀ ਗਾਥਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਗ਼ੁਸਤਾਖ਼ ਹਵਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਔਰਤ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਨਾਰੀ ਪਰਿਪੇਖ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਗੂਠਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਤਰ ਨਾਦ
- ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ: ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ
- ਧਰਤੀ ਸਵਰਗ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ?
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਔਰਤ ਵੀਰਾਂਗਣਾਂ
- ਲੋਕਪੱਖੀ ਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਾਹਿਤ ਘਰ-ਘਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਬਾਲ ਅਧਿਕਾਰ
- ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕਸਮ ਨਾਲ... ਝੂਠ ਨ੍ਹੀਂ ਬੋਲਦਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰੇ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ
- ਮੇਰੀ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਫੇਰੀ: ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗਾਥਾ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ…’: ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦੀ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਆਲ੍ਹਣਾ’
- ਪੁਸਤਕ: ਸੰਗੀਤਾਚਾਰੀਆ: ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਮਸਤਾਨੀ
- ਪ੍ਰਦੇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੂਹੇ-ਦੌੜ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਬੰਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ’
- ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਰੰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਇੱਕ ਗੰਧਾਰੀ ਹੋਰ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਬੋਧ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਖ਼ਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ - ਡਾ. ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ ਰਾਠੌਰ
- ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸੁਪਨੇ ਸੱਚ ਹੋਣਗੇ’- ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਪੁਸਤਕ ਸਮੀਖਿਆ: "ਕਸਤੂਰੀ"
- ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੀ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹਣਯੋਗ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਗੁਰਮੀਤ ਸੁਖਪੁਰਾ
- ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ : ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ
- ਚੁੱਪ ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਲਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚੁੱਪ ਨਦੀ ਤੇ ਮੈਂ’
- ਗੁੰਬਦ: ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਦੇ ਅੰਤਰਮਨ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ -ਸੁਰਜੀਤ
- ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ
- ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਅੱਖ ਦਾ ਖ਼ਾਬ
- ਵੱਖਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਸੋਚ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਚੰਦਰਯਾਨ-ਤਿਸ਼ਕਿਨ’ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਵਾਪਸੀ { Timur Vermes ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ He’s back} -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਕਿੱਸਾਕਾਵਿ `ਚ ਵਿੱਲਖਣ ਛਾਪ: ਕਿੱਸਾ ਬਾਗ਼ੀ ਸੁਭਾਸ਼ (ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ) -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਤ ਨਾਵਲ ‘ਦਾ ਵਿੰਚੀ ਕੋਡ’ - ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- 'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਅਨੂਠੀ ਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਵਾਰਤਕ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੱਟੂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ : ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਾਵਿ (ਪਾਸ਼, ਉਦਾਸੀ, ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਅਤੇ ਨੇਰੂਦਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ) -ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ
- ਬੇਹਤਰੀਨ ਨਾਵਲ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ : The Shadow of the Wind
- ਮੌਲਿਕ ਕਾਵਿ-ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਸਿਰਜਕ : ਜਗਤਾਰ ਸਾਲਮ
- ਨਾਵਲ ‘ਅਣਪਛਾਤੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ’ ’ਤੇ ਇੱਕ ਪੇਤਲੀ ਜੇਹੀ ਝਾਤ
Loveen Kaur Gill
I was unable to comment on the site itself. Great words by our very own....Dr. Waryaam Sandhu.