Wed, 30 October 2024
Your Visitor Number :- 7238304
ਪੁਸਤਕ: ਨੀ ਮਾਂ
Posted on:- 23-10-2015
-ਸੁਨੀਲ ਕੁਮਾਰ 'ਨੀਲ'
ਸੰਪਰਕ: +91-94184-70707
ਸੰਪਰਕ: +91-94184-70707
ਕੀਮਤ : ਰੁਪਏ 395 (ਭਾਰਤ)
ਕਵਿਤਰੀ : ਸੈਂਡੀ ਗਿੱਲ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ : ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ
ਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਕ ਬੱਚੇ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿਚ ਜੋ ਲਾਡ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਿਰਸ ਝਲਕਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਮਮਤਾ, ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਮੋਹ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਮਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਪਾਸਿਓਂ ਸੁਣਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਲਿਖਾਰੀ ਅੰਦਰਲਾ ਬਾਲ ਮੁੜ ਜਾਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਲਿਖਾਰੀ ਪਾਸੋਂ ਮਾਏ ਨੀ!, ਨੀ ਮਾਂ!, ਮਾਏ ਮੇਰੀਏ!, ਅਮਮੜੀਏ! ਆਦਿ ਸੰਬੋਧਨਕਾਰਕ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਵਿਤਰੀ ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਹੈ "ਨੀ ਮਾਂ"।
ਪੜ੍ਹਨ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਬੇਸ਼ਕ ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਦੋ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਹਨ, ਪਰ ਅਸਲੀਅਤ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਮਾਣਯੋਗ ਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਇਹ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਹਰੇਕ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚਲੀਆਂ ਲਿਖ਼ਤਾਂ ਦਾ ਸਾਰ ਹਨ। ਇਸੇ ਸਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਕਵਿੱਤਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਕੂਣ ਕਸਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇਕ ਪ੍ਰਚਲਤ ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤ ਵਿਚ ਉੱਠਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਕਾਰਨ ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ ਸੱਚੀ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਗੱਲ ਆਖੀ ਹੈ:
ਜੁਗ ਜੁਗ ਜੀਣ ਸਭ ਦੀਆਂ ਅੰਮੀਆਂ ਨੀ ਮਾਏੇ
ਕਣਕਾਂ ਲੰਮੀਆਂ ਸੁੱਖਾਂ ਨਾਲ਼ ਧੀਆਂ ਜੰਮੀਆਂ ਨੀ ਮਾਏ (ਸਫ਼ਾ-੦4)
ਇਹ ਕਿਸੇ ਇਕ ਮਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹਰ ਇਕ ਮਾਂ ਦਾ ਹੀ ਚੰਗੇਰਾ ਗੁਣ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਤਕਲੀਫ਼ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਤਾਂ ਤਿਆਗ ਦੀ ਉਹ ਮੂਰਤ ਹੈ ਜੋ ਆਪ ਗਿਲੀ ਥਾਈਂ ਸੋਂ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਬੋਧ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੁੱਕੀ ਥਾਂ ਸਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਆਪ ਤਕਲੀਫ਼ ਵਿਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਉਸਾਰੂ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਨੁਕੂਲ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਜੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਚੰਗੀ ਮਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਵੀ ਅਕਸਰ ਚੰਗੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੱਖ ਪਰਦੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸੈਂਡੀ ਜਿਹੀ ਸੁਚੱਜੀ ਧੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਤਕੱਲੁਫ਼ੀ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਚੁੱਪ-ਝਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦੀ ਹੈ:
ਨੀ ਮਾਂ …ਤੁੰ ਕੀ ਕਹਿੰਨੀ ਐਂ …
ਕਿਉਂ ਚੁੱਪ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਨੀ ਐਂ …
ਕਿਰਸਾਂ ਦੀ ਚੱਕੀ ਵਿੱਚ ਪਿੱਸ ਪਿੱਸ ਕੇ,
ਸਿਰੜਾਂ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਘਿੱਸ ਘਿੱਸ ਕੇ,
ਕਿੰਨੇ ਦੁਖੜੇ ਤੂੰ ਕੱਲੀ ਸਹਿਨੀ ਐਂ …
ਕਿਉਂ ਚੁੱਪ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਨੀ ਐਂ … (ਸ਼ਫ਼ਾ-੦9)
ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋ ਪਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਿਆਰ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਪਿਆਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਿਆਰਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਕ ਔਸਤ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਪਿਆਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੋਇਆ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾ ਪਿਆਰਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਪਦਜੇ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਕਲਪਿਤ ਦੁੱਖਾਂ ਸੁੱਖਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਪਿਰੋਣਾ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਕ ਗੁਣੀ ਕਵੀ ਦੀ ਇਹੋ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਸਦਕਾ ਉਸ ਦੁਰਲੱਭ ਮੁਕਾਮ ਦਾ ਵੀ ਸਜੀਵ ਚਿੱਤਰਣ ਕਰ ਵਿਖਾਵੇ ਜਿਸਦੀ ਭੌਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਰੀਅਲ ਐਸਟੇਟ ਦੀ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਮੌਜੂਦਾ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਉਸਾਰੀਆਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ:
ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸੋਂ ਕੇ ਵੀ
ਤੇਰੇ ਸੁਪਨੇ ਵਾਲ਼ੀ ਆਸ
ਰੂਹ ਆਪਣੀ ਦਾ ਪੋਚਾ ਲਾ ਜਾ
ਮਨ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਬੜੀ ਉਦਾਸ (ਸਫ਼ਾ-31)
ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਜੋ ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਤਾ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਪਰਿਪੱਕ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ:
ਉਹਦੇ ਲਾਰਿਆਂ ਦੇ ਆਸਰੇ 'ਚ ਰਹਿ ਹੋ ਗਿਆ
ਇੰਝ ਉਮਰਾਂ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਸੌਖਾ ਤਹਿ ਹੋ ਗਿਆ
……
ਤਿਤਲੀ ਦੇ ਲੂਹੇ ਜਦੋਂ ਪਰ ਸੀ ਮੈਂ ਦੇਖੇ
ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਭੈਅ ਹੋ ਗਿਆ (ਸਫ਼ਾ-47)
ਕਵਿਤਰੀ ਭਾਵੇਂ ਓਨਟਾਰਿਓ ਰੀਅਲ ਐਸਟੇਟ ਕਾਲਿਜ, ਓਨਟਾਰਿਓ (ਕੈਨੇਡਾ) ਵਿਖੇ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਓਨਟਾਰਿਓ ਦੀ ਹੀ ਵਸਨੀਕ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਅੰਦਰ ਧੁਰ ਤੀਕ ਖੁਭੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਸੈਂਡੀ ਦੀਆਂ ਸੁਰੀਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਵੀ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਕੋਇਲ ਦੀ ਕੂਕ ਤੋਂ:
ਬੰਸਰੀ ਜਿਹੀ ਹਸੀਨ, ਕੋਇਲ ਦੀ ਕੂਕ ਜਿਹੀ ਸੁਖਾਂਤ ਹੁੰਦੀ
ਕਿਹਨੂੰ ਸ਼ਿਕਨ ਸੀ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਜੇ ਚੁੱਪ ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦੀ (ਸਫ਼ਾ-50)
(ਅਤੇ)
ਇੱਕ ਕੋਇਲ ਮਨ ਦੇ ਖੰਡਰੀਂ ਗਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਹਾਏ ਕੋਈ ਤਮੰਨਾ ਮੁੜ ਕੇ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ (ਸਫ਼ਾ-61)
ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਲਈ ਨਾ ਸਿਰਫ ਕਵਰ ਫੋਟੋ ਵੀ ਆਪਣੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਚਿੱਤਰੀਆਂ ੧੯ ਖ਼ੁਬਸੂਰਤ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਸੁਭਾਅ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਝਲਕਦਾ ਹੈ:
ਕੈਨਵਸ ਕਿੰਝ ਰੰਗਾ ਨੂੰ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ
ਫ਼ੁੱਲਾਂ ਦੀ ਮੂਰਤ ਮੁਸਕਾ ਕੇ ਕੁਝ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੈ (ਸਫ਼ਾ-74)
(ਜਾਂ)
ਝੁੰਡ ਤਿਤਲੀਆਂ ਦਾ ਆ ਜਾਵੇ ਰੋਜ਼ ਬੈਠਣ
ਮੇਰੀ ਕੈਨਵਸ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਦਿਲਕਸ਼ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੈ (ਸਫ਼ਾ-83)
(ਅਤੇ)
ਪਿਆਰ ਦੀ ਕੈਨਵਸ 'ਤੇ ਲਾਈ ਸੀ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਉਡਾਰੀ
ਤੇਰੀ ਛੂਹ ਦੇ ਖੰਭਾਂ ਦਾ ਸੋਹਣਿਆ ਖ਼ੁਮਾਰ ਨਾਲ ਸੀ (ਸਫ਼ਾ-98)
ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸੂਫ਼ੀਆਨਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇਂ ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਜਾਂ ਰੱਬ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਤਰਜ ਉੱਪਰ ਠੁਮਕਦੀ ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਵੀ ਸੂਫ਼ੀਆਨਾ ਕਲਾਮ ਬਾ-ਖ਼ੂਬ ਰਚਿਆ ਹੈ:
ਪਹੁ ਫੁਟਾਲੇ ਪਲਕ ਉੱਠੀ ਇਸ਼ਕੜੇ ਦਿੱਤੀ ਬਾਂਗ
ਲੋਕੀਂ ਮੰਦਿਰ ਮਸੀਤੇ ਜਾਵਣ ਸਾਨੂੰ ਪੀਆ ਮਿਲਣ ਦੀ ਤਾਂਘ
……
ਤੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਪਜਾਂ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਮਰ ਜਾਣਾ
ਕਾਹੇ ਤੈਨੂੰ ਦਰ ਦਰ ਢੂੰਡਾਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਰਮਜ਼ ਪਛਾਣਾ…
……
ਸੋਨੇ ਦੇ ਮੈਂ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰਾਂ ਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀਆਂ ਸੜ੍ਹਕਾਂ
ਚਾਰ ਮੋਢੇ ਤੇ ਗਜ਼ ਕੂ ਧਰਤੀ ਫ਼ੋਕੀਆਂ ਮਾਰਾਂ ਬੜ੍ਹਕਾਂ (ਸਫ਼ੇ-102-103)
ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਪੂਰਣਤਾ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਜਿਹੇ ਗੁਣਾ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਵੀ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ:
ਉਹ ਗੁੰਚਾ ਦੀਵਿਆਂ ਦਾ
ਮੈਨੂੰ ਭੰਵਰੇ ਵਰਗਾ ਰੋਗ
ਦਿਲਬਰ ਹੱਥੋਂ ਅੰਤ ਏ
ਕਾਹਦਾ ਕਰਨਾ ਸੋਗ (ਸਫ਼ਾ-91 ਅਤੇ 104)
ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, (ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ) ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਮੁੱਖ ਬੰਧ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਅਤੇ ਸੂਰੀਲੇ ਕਵੀ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਹੋਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ। ਸੈਂਡੀ ਗਿੱਲ ਨੇ 104 ਸਫ਼ਿਆਂ ਵਾਲੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਇਹ ਪਲ੍ਹੇਠੀ ਕਿਤਾਬ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਗਿੱਲ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹਰ ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੜੀ ਅਤੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਨਿਹਾਰੇ। ਪਾਠਕ ਆਪਣੀਆਂ ਉਸਾਰੂ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਵਿਤਰੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਈ.ਮੇਲ ਪਤੇ [email protected] 'ਤੇ ਭੇਜਣ ਜੋ ਕਿ ਭਵਿੱਖਤ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਿਤੁ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਨਿਬੜਨਗੀਆਂ।
ਜੁਗ ਜੁਗ ਜੀਣ ਸਭ ਦੀਆਂ ਅੰਮੀਆਂ ਨੀ ਮਾਏੇ
ਕਣਕਾਂ ਲੰਮੀਆਂ ਸੁੱਖਾਂ ਨਾਲ਼ ਧੀਆਂ ਜੰਮੀਆਂ ਨੀ ਮਾਏ (ਸਫ਼ਾ-੦4)
ਇਹ ਕਿਸੇ ਇਕ ਮਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹਰ ਇਕ ਮਾਂ ਦਾ ਹੀ ਚੰਗੇਰਾ ਗੁਣ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਤਕਲੀਫ਼ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਤਾਂ ਤਿਆਗ ਦੀ ਉਹ ਮੂਰਤ ਹੈ ਜੋ ਆਪ ਗਿਲੀ ਥਾਈਂ ਸੋਂ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਬੋਧ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੁੱਕੀ ਥਾਂ ਸਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਆਪ ਤਕਲੀਫ਼ ਵਿਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਉਸਾਰੂ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਨੁਕੂਲ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਜੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਚੰਗੀ ਮਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਵੀ ਅਕਸਰ ਚੰਗੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੱਖ ਪਰਦੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸੈਂਡੀ ਜਿਹੀ ਸੁਚੱਜੀ ਧੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਤਕੱਲੁਫ਼ੀ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਚੁੱਪ-ਝਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦੀ ਹੈ:
ਨੀ ਮਾਂ …ਤੁੰ ਕੀ ਕਹਿੰਨੀ ਐਂ …
ਕਿਉਂ ਚੁੱਪ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਨੀ ਐਂ …
ਕਿਰਸਾਂ ਦੀ ਚੱਕੀ ਵਿੱਚ ਪਿੱਸ ਪਿੱਸ ਕੇ,
ਸਿਰੜਾਂ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਘਿੱਸ ਘਿੱਸ ਕੇ,
ਕਿੰਨੇ ਦੁਖੜੇ ਤੂੰ ਕੱਲੀ ਸਹਿਨੀ ਐਂ …
ਕਿਉਂ ਚੁੱਪ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਨੀ ਐਂ … (ਸ਼ਫ਼ਾ-੦9)
ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਜੋ ਪਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਿਆਰ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਪਿਆਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਿਆਰਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਕ ਔਸਤ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਪਿਆਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੋਇਆ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾ ਪਿਆਰਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਪਦਜੇ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਕਲਪਿਤ ਦੁੱਖਾਂ ਸੁੱਖਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਪਿਰੋਣਾ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਕ ਗੁਣੀ ਕਵੀ ਦੀ ਇਹੋ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਸਦਕਾ ਉਸ ਦੁਰਲੱਭ ਮੁਕਾਮ ਦਾ ਵੀ ਸਜੀਵ ਚਿੱਤਰਣ ਕਰ ਵਿਖਾਵੇ ਜਿਸਦੀ ਭੌਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਰੀਅਲ ਐਸਟੇਟ ਦੀ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਮੌਜੂਦਾ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਉਸਾਰੀਆਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰਣ ਕੀਤਾ ਹੈ:
ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸੋਂ ਕੇ ਵੀ
ਤੇਰੇ ਸੁਪਨੇ ਵਾਲ਼ੀ ਆਸ
ਰੂਹ ਆਪਣੀ ਦਾ ਪੋਚਾ ਲਾ ਜਾ
ਮਨ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਬੜੀ ਉਦਾਸ (ਸਫ਼ਾ-31)
ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਜੋ ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਤਾ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਪਰਿਪੱਕ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ:
ਉਹਦੇ ਲਾਰਿਆਂ ਦੇ ਆਸਰੇ 'ਚ ਰਹਿ ਹੋ ਗਿਆ
ਇੰਝ ਉਮਰਾਂ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਸੌਖਾ ਤਹਿ ਹੋ ਗਿਆ
……
ਤਿਤਲੀ ਦੇ ਲੂਹੇ ਜਦੋਂ ਪਰ ਸੀ ਮੈਂ ਦੇਖੇ
ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਭੈਅ ਹੋ ਗਿਆ (ਸਫ਼ਾ-47)
ਕਵਿਤਰੀ ਭਾਵੇਂ ਓਨਟਾਰਿਓ ਰੀਅਲ ਐਸਟੇਟ ਕਾਲਿਜ, ਓਨਟਾਰਿਓ (ਕੈਨੇਡਾ) ਵਿਖੇ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਓਨਟਾਰਿਓ ਦੀ ਹੀ ਵਸਨੀਕ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਅੰਦਰ ਧੁਰ ਤੀਕ ਖੁਭੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਸੈਂਡੀ ਦੀਆਂ ਸੁਰੀਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਵੀ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਕੋਇਲ ਦੀ ਕੂਕ ਤੋਂ:
ਬੰਸਰੀ ਜਿਹੀ ਹਸੀਨ, ਕੋਇਲ ਦੀ ਕੂਕ ਜਿਹੀ ਸੁਖਾਂਤ ਹੁੰਦੀ
ਕਿਹਨੂੰ ਸ਼ਿਕਨ ਸੀ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਜੇ ਚੁੱਪ ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦੀ (ਸਫ਼ਾ-50)
(ਅਤੇ)
ਇੱਕ ਕੋਇਲ ਮਨ ਦੇ ਖੰਡਰੀਂ ਗਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਹਾਏ ਕੋਈ ਤਮੰਨਾ ਮੁੜ ਕੇ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ (ਸਫ਼ਾ-61)
ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਲਈ ਨਾ ਸਿਰਫ ਕਵਰ ਫੋਟੋ ਵੀ ਆਪਣੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਚਿੱਤਰੀਆਂ ੧੯ ਖ਼ੁਬਸੂਰਤ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਸੁਭਾਅ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਝਲਕਦਾ ਹੈ:
ਕੈਨਵਸ ਕਿੰਝ ਰੰਗਾ ਨੂੰ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ
ਫ਼ੁੱਲਾਂ ਦੀ ਮੂਰਤ ਮੁਸਕਾ ਕੇ ਕੁਝ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੈ (ਸਫ਼ਾ-74)
(ਜਾਂ)
ਝੁੰਡ ਤਿਤਲੀਆਂ ਦਾ ਆ ਜਾਵੇ ਰੋਜ਼ ਬੈਠਣ
ਮੇਰੀ ਕੈਨਵਸ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਦਿਲਕਸ਼ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੈ (ਸਫ਼ਾ-83)
(ਅਤੇ)
ਪਿਆਰ ਦੀ ਕੈਨਵਸ 'ਤੇ ਲਾਈ ਸੀ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਉਡਾਰੀ
ਤੇਰੀ ਛੂਹ ਦੇ ਖੰਭਾਂ ਦਾ ਸੋਹਣਿਆ ਖ਼ੁਮਾਰ ਨਾਲ ਸੀ (ਸਫ਼ਾ-98)
ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸੂਫ਼ੀਆਨਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇਂ ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਜਾਂ ਰੱਬ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਤਰਜ ਉੱਪਰ ਠੁਮਕਦੀ ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਵੀ ਸੂਫ਼ੀਆਨਾ ਕਲਾਮ ਬਾ-ਖ਼ੂਬ ਰਚਿਆ ਹੈ:
ਪਹੁ ਫੁਟਾਲੇ ਪਲਕ ਉੱਠੀ ਇਸ਼ਕੜੇ ਦਿੱਤੀ ਬਾਂਗ
ਲੋਕੀਂ ਮੰਦਿਰ ਮਸੀਤੇ ਜਾਵਣ ਸਾਨੂੰ ਪੀਆ ਮਿਲਣ ਦੀ ਤਾਂਘ
……
ਤੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਪਜਾਂ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਮਰ ਜਾਣਾ
ਕਾਹੇ ਤੈਨੂੰ ਦਰ ਦਰ ਢੂੰਡਾਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਰਮਜ਼ ਪਛਾਣਾ…
……
ਸੋਨੇ ਦੇ ਮੈਂ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰਾਂ ਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੀਆਂ ਸੜ੍ਹਕਾਂ
ਚਾਰ ਮੋਢੇ ਤੇ ਗਜ਼ ਕੂ ਧਰਤੀ ਫ਼ੋਕੀਆਂ ਮਾਰਾਂ ਬੜ੍ਹਕਾਂ (ਸਫ਼ੇ-102-103)
ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੈਂਡੀ ਨੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਪੂਰਣਤਾ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਜਿਹੇ ਗੁਣਾ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਵੀ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ:
ਉਹ ਗੁੰਚਾ ਦੀਵਿਆਂ ਦਾ
ਮੈਨੂੰ ਭੰਵਰੇ ਵਰਗਾ ਰੋਗ
ਦਿਲਬਰ ਹੱਥੋਂ ਅੰਤ ਏ
ਕਾਹਦਾ ਕਰਨਾ ਸੋਗ (ਸਫ਼ਾ-91 ਅਤੇ 104)
ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, (ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ) ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਮੁੱਖ ਬੰਧ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਅਤੇ ਸੂਰੀਲੇ ਕਵੀ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਹੋਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ। ਸੈਂਡੀ ਗਿੱਲ ਨੇ 104 ਸਫ਼ਿਆਂ ਵਾਲੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਇਹ ਪਲ੍ਹੇਠੀ ਕਿਤਾਬ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਗਿੱਲ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹਰ ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੜੀ ਅਤੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੇ ਅਤੇ ਨਿਹਾਰੇ। ਪਾਠਕ ਆਪਣੀਆਂ ਉਸਾਰੂ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਵਿਤਰੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਈ.ਮੇਲ ਪਤੇ [email protected] 'ਤੇ ਭੇਜਣ ਜੋ ਕਿ ਭਵਿੱਖਤ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਿਤੁ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਨਿਬੜਨਗੀਆਂ।
Comments
ਕਿਤਾਬਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ : ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਫ਼ਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜੀਵਨੀ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
- ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ
- ਉੱਨੀ ਸੌ ਚੁਰਾਸੀ: ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਲੇਖ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ
- ਜਾਗਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੀ ਕਲਮ ਦੀ ਘਾਲਣਾ: ''ਗੁਜਰਾਤ ਫ਼ਾਈਲਾਂ''-ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬਾਕ ਚਿਤਰਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੁਧਾ ਸ਼ਰਮਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਤੌਜ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ - ਪ੍ਰੋ. ਐੱਚ ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਧੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ
- ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ - ਵਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰੰਧਾਵਾ
- ਘੁਮੱਕੜ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ –ਸ਼ਾਇਦ ਰੰਮੀ ਮੰਨ ਜਾਏ
- ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ : ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
- ਦਰਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ
- ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਗੀ ਨਿੱਘੀ ਕਲਮ: ਇਕਬਾਲ
- ਪੁਸਤਕ: ਉਚੇਰੀ ਸੋਚ ਚੰਗੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
- ਪੁਸਤਕ: ਸੂਰਜ ਦਾ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ
- ਕਰਮਯੋਗੀ ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਮਾਹਿਲਪੁਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਿੱਛੜ ਗਿਆ ਭਰਾਵੋ ਮੇਲਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਪਹਿਰਾਵਾ (ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਧਿਐਨ)
- ਪੁਸਤਕ: ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
- ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕੈਨਵੈਸ ’ਚ ਉੱਭਰੀਆਂ ਬਹੁ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ:ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਦਬੀ ਸੱਚ
- ਪੁਸਤਕ: ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ ਐੱਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਨੀ ਮਾਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੰਢੀ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ
- ਪੁਸਤਕ: ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
- ਲਕੀਰਾਂ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ
- ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ-‘ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਪਲ’
- ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੇਂਦਰਤ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਵਾਧਾ ਹੈ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ ਦਾ ਪਲੇਠਾ ਨਾਵਲ ‘ਬੱਸ ਅਜੇ ਏਨਾ ਹੀ’
- ਪੁਸਤਕ: 'ਓਥੇ'
- ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ-ਰੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੌਣ ਵਿਛਾਏ ਬਹਾਰ - ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਭੌਰੇ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਰਮਜਾਂ
- ਜੁਗਨੀ: ਬਲਰਾਜ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ
- ਲਾਲ ਝੰਡੇ ਹੇਠਲੇ ਦਲਿਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ: ਦਾ ਜਿਪਸੀ ਗਾਡੈਸ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਧਾਈਆਂ ਬੇਬੇ ਤੈਨੂੰ
- ਪੁਸਤਕ: ਝਾਂਜਰ ਛਣਕ ਪਈ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ (ਸਥਿਤੀ, ਸੇਧਾਂ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ)
- ਅੱਗ ਦੀ ਲਾਟ: ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਦੀ ਕਿਤਾਬ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗੋਲਡਨ ਗੋਲ’ ਦੀ ਗਾਥਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਗ਼ੁਸਤਾਖ਼ ਹਵਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਔਰਤ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਨਾਰੀ ਪਰਿਪੇਖ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਗੂਠਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਤਰ ਨਾਦ
- ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ: ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ
- ਧਰਤੀ ਸਵਰਗ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ?
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਔਰਤ ਵੀਰਾਂਗਣਾਂ
- ਲੋਕਪੱਖੀ ਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਾਹਿਤ ਘਰ-ਘਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਬਾਲ ਅਧਿਕਾਰ
- ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕਸਮ ਨਾਲ... ਝੂਠ ਨ੍ਹੀਂ ਬੋਲਦਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰੇ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ
- ਮੇਰੀ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਫੇਰੀ: ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗਾਥਾ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ…’: ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦੀ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਆਲ੍ਹਣਾ’
- ਪੁਸਤਕ: ਸੰਗੀਤਾਚਾਰੀਆ: ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਮਸਤਾਨੀ
- ਪ੍ਰਦੇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੂਹੇ-ਦੌੜ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਬੰਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ’
- ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਰੰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਇੱਕ ਗੰਧਾਰੀ ਹੋਰ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਬੋਧ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਖ਼ਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ - ਡਾ. ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ ਰਾਠੌਰ
- ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸੁਪਨੇ ਸੱਚ ਹੋਣਗੇ’- ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਪੁਸਤਕ ਸਮੀਖਿਆ: "ਕਸਤੂਰੀ"
- ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੀ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹਣਯੋਗ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਗੁਰਮੀਤ ਸੁਖਪੁਰਾ
- ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ : ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ
- ਚੁੱਪ ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਲਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚੁੱਪ ਨਦੀ ਤੇ ਮੈਂ’
- ਗੁੰਬਦ: ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਦੇ ਅੰਤਰਮਨ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ -ਸੁਰਜੀਤ
- ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ
- ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਅੱਖ ਦਾ ਖ਼ਾਬ
- ਵੱਖਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਸੋਚ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਚੰਦਰਯਾਨ-ਤਿਸ਼ਕਿਨ’ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਵਾਪਸੀ { Timur Vermes ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ He’s back} -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਕਿੱਸਾਕਾਵਿ `ਚ ਵਿੱਲਖਣ ਛਾਪ: ਕਿੱਸਾ ਬਾਗ਼ੀ ਸੁਭਾਸ਼ (ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ) -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਤ ਨਾਵਲ ‘ਦਾ ਵਿੰਚੀ ਕੋਡ’ - ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- 'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਅਨੂਠੀ ਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਵਾਰਤਕ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੱਟੂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ : ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਾਵਿ (ਪਾਸ਼, ਉਦਾਸੀ, ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਅਤੇ ਨੇਰੂਦਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ) -ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ
- ਬੇਹਤਰੀਨ ਨਾਵਲ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ : The Shadow of the Wind
- ਮੌਲਿਕ ਕਾਵਿ-ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਸਿਰਜਕ : ਜਗਤਾਰ ਸਾਲਮ
- ਨਾਵਲ ‘ਅਣਪਛਾਤੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ’ ’ਤੇ ਇੱਕ ਪੇਤਲੀ ਜੇਹੀ ਝਾਤ
Neel
Shukriyaa SuhiSaver.Org