Thu, 21 November 2024
Your Visitor Number :- 7256333
ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ -ਡਾ. ਸ਼ਿਆਮ ਸੁੰਦਰ ਦੀਪਤੀ
Posted on:- 29-03-2012
ਅਸੀਂ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਅਨਪੜ, ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਵਿਹੂਣੇ, ਨੀਮ-ਹਕੀਮ, ਆਰ.ਐਮ. ਪੀਜ਼ ਦੇ ਰਹਿਮੋ-ਕਰਮ ’ਤੇ ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਆਰ.ਐਮ. ਪੀ. ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਕ ਸਿਖਲਾਈਸ਼ੁਦਾ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਸ ਹੈ। ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਆਰਡਰਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਧੜੱਲੇ ਨਾਲ (ਮਲ) ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿਉਕਿ ਉਹ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵੋਟ ਬੈਂਕ ਹਨ।
ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਦੂਸਰਾ ਪੱਖ ਵਿਚਾਰੀਏ ਕਿ ਅੱਜ ਦੀ ਤਰੀਖ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ, ਡੇਢ ਦੋ ਸੌ ਰੁਪਏ (ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੰਜ ਸੌ) ਦੀ ਇਕ ਬੈਠਕ ਵਿਚ, ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਮਰਾ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਆਰ.ਐਮ.ਪੀ. ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਕਲੀਨਿਕ ਨਾਲ, ਇਕ ਆਰ.ਐਮ.ਪੀ. ਔਸਤਨ 8000 ਤੋਂ 20,000 ਰੁਪਏ ਕਮਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦਵਾਈ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਨਮੂਨਾ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਕਿ ਦਰਦ ਦੀ ਦਵਾਈ (ਡਿਕਲੋਫੈਨਿਕ) 46 ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ 1000 ਹਨ, ਸਿਪਰੋਫਲੋਕਸਾਸਿਨ (ਸਿਫਰਾਨ ਗਰੁੱਪ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ) 92 ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ 100 ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਗਲੁਕੋਜ਼ ਦੀ ਬੋਤਲ ਅਤੇ ਸੈੱਟ ਚਾਲੀ ਰੁਪਏ ਦਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਹੀ ਸਮਝਣ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਦਿ੍ਰਸ਼ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾ ਦੇਣੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਆਰ.ਐਮ.ਪੀ. ਜਾਂ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ (ਪੜੇ ਲਿਖੇ) ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ 85 ਫੀਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਕੀ ਹੈ? ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਦੇਖੋ। ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ/ਹਸਪਤਾਲ ਨਹੀਂ ਹਸਪਤਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਲੱਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਡਾਕਟਰ ਹੈ ਤਾਂ ਦਵਾਈ ਨਹੀਂ। ਡਾਕਟਰ ਹੈ ਤਾਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਘੰਟੇ ਹੀ ਆਉਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਕੀ ਕਰੀਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਟਾਫ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ, ਸਟਾਫ ਵਲੋਂ ਪੈਸੇ ਦੀ ਮੰਗ ਆਦਿ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂ ਹਨ।
ਆਰ.ਐਮ.ਪੀ. ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਕਲੀਨਿਕ ਨਾਲ, ਇਕ ਆਰ.ਐਮ.ਪੀ. ਔਸਤਨ 8000 ਤੋਂ 20,000 ਰੁਪਏ ਕਮਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦਵਾਈ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਨਮੂਨਾ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਕਿ ਦਰਦ ਦੀ ਦਵਾਈ (ਡਿਕਲੋਫੈਨਿਕ) 46 ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ 1000 ਹਨ, ਸਿਪਰੋਫਲੋਕਸਾਸਿਨ (ਸਿਫਰਾਨ ਗਰੁੱਪ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ) 92 ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ 100 ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਗਲੁਕੋਜ਼ ਦੀ ਬੋਤਲ ਅਤੇ ਸੈੱਟ ਚਾਲੀ ਰੁਪਏ ਦਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਹੀ ਸਮਝਣ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਦਿ੍ਰਸ਼ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾ ਦੇਣੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਆਰ.ਐਮ.ਪੀ. ਜਾਂ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ (ਪੜੇ ਲਿਖੇ) ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ 85 ਫੀਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਕੀ ਹੈ? ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਦੇਖੋ। ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ/ਹਸਪਤਾਲ ਨਹੀਂ ਹਸਪਤਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਲੱਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਡਾਕਟਰ ਹੈ ਤਾਂ ਦਵਾਈ ਨਹੀਂ। ਡਾਕਟਰ ਹੈ ਤਾਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਘੰਟੇ ਹੀ ਆਉਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਕੀ ਕਰੀਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਟਾਫ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ, ਸਟਾਫ ਵਲੋਂ ਪੈਸੇ ਦੀ ਮੰਗ ਆਦਿ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂ ਹਨ।
ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਇਕ ਸਰਵੇਖਣ ਦਾ ਦਿ੍ਰਸ਼ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੇ ਸਿਹਤ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਤੱਕ 39 ਫੀਸਦੀ ਡਾਕਟਰ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਇਹ ਸਿਰਫ ਉਹ ਹਨ, ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਰਜਿਸਟਰ ’ਤੇ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਉਹ ਜਿੰਨਾ ਦੀਆਂ ਅਸਾਮੀਆਂ ਖਾਲੀ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ 44 ਫੀਸਦੀ ਦੂਸਰਾ ਸਟਾਫ ਜਿਵੇਂ ਕੰਪਿੳੂਟਰ, ਲੈਬ ਟੈਕਨੀਸ਼ੀਅਨ, ਨਰਸਾਂ ਆਦਿ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ।
ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਬਜਟ ਘੱਟ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ, ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਖਰੀਦ ਵਿਚ ਹੈ। ਜਿੰਨਾਂ ਸਿਪਰੋਫਲੋਕਸਾਸਿਨ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ 92 ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ ਸੌ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਨਾਂ ਉਪਰ ਲਿਖਿਆ ਮੁੱਲ 520 ਰੁਪਏ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ, ਪੈਸੇ ਮੰਗਣੇ, ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਨਾ ਮਿਲਣਾ, ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਨਾ ਮਿਲਣਾ ਤੇ ਮਿਲ ਕੇ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਆਉਣਾ ਆਦਿ ਕੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲਾ ਸੱਦਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਵਧੀਆ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ?
ਕੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰ ਸਕਣਾ, ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਸੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ? ਜਾਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ-ਪਰੋਖੇ ਕਰਕੇ, ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਖੁਦ ਮੰਗ ਕਰਨ ਕਿ ਬੰਦ ਕਰੋ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ।
ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਨ ਲਈ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹਾਇਕ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਤਰੀਖ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਹਨ ਤੇ ਇਕ ਉਪਰ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਹੈ ਤੇ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਦਬਦਬਾ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਤੇ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਸਰਕਾਰੀ। ਨਰਸਿੰਗ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਾਂ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੈ। ਆਯੁਰਵੇਦਿਕ ਅਤੇ ਡੈਂਟਲ ਕਾਲਜਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 25 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਹਸਪਤਾਲ ਹਨ, ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਫੋਰਟਿਸ, ਅਪੋਲੋ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ, ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਮੈਕਸ ਹੈਲਥ ਕੇਅਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਮਦ ਕੈਂਸਰ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਉਨਾਂ ਦੇ ਸਰਵੇਖਣ ਮੁਤਾਬਕ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ, ਸੜਕ ਹਾਦਸਿਆਂ, ਕੈਂਸਰ ਅਤੇ ਸ਼ੂਗਰ ਰੋਗ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਕੋਪ ਹੈ। ਹੈਲਥ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਇਹ ਅਦਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖਰਚ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈਲਥ ਇੰਸ਼ੋਰੈਂਸ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਟੈਸਟਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਵੀ ਨਿੱਜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰੋਲ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਵਪਾਰ ਬਣ ਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਥਾਓ ਕੇਅਰ, ਰੈਲੀਗੇਅਰ, ਲਾਲ ਪੈਥ ਆਦਿ।
ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਹੋਟਲਨੁਮਾ ਹਸਪਤਾਲ, ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਖਰਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਬੀਮਾ ਯੋਜਨਾਵਾਂ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨਾਂ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੇਤਾ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਹੀ ਦੌੜਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਯੁੱਗ ਵਿਚ, ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਖਾਰਿਜ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸਿਹਤ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਇਹੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ਕਿ ਤਕਨੀਕ ਨਿੱਜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੈ, ਸਿਹਤ ਸਨਅਤ ਕੋਲ। ਇਸ ਲਈ ਲਾਲਾਨੁਮਾ ਜੁੰਡਲੀ ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕੇ ਐਮ.ਆਰ.ਆਈ., ਸਕੈਨ, ਸਟੰਟ ਵਰਗੇ ਦਿਲ ਦੇ ਓਪਰੇਸ਼ਨ, ਗੋਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਸਮਾਨ ਵਿਚ ਖਰਚ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਾਏ ’ਤੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਆਪ ਕਰੋੜਾਂ ਕਮਾਉਦੀ ਹੈ।
ਪਰ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੋਕਾਂ ਲਈ? ਮੁੱਢਲੀ ਕੌਮੀ ਸਿਹਤ ਨੀਤੀ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸੀ। ਸੰਨ 2002 ਵਿਚ ਸੋਧੀ ਹੋਈ ਨੀਤੀ ਵਿਚ ਇਹ ਚੋਣਵੀਂ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਆ ਗਈ...ਏਡਜ਼, ਮਲੇਰੀਆ, ਟੀਬੀ, ਅਬਾਦੀ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ, ਬਸ। ਸੰਨ 2005 ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਰੂਰਲ ਹੈਲਥ ਮਿਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਇਕ ਨੁਕਾਤੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ। ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਅਤੇ 100 ਫੀਸਦੀ ਜਣੇਪਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚੋਂ ਕਰਵਾਉਣਾ।
ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਸਿਹਤ ਦੇ ਇਕ ਫੀਸਦੀ ਬਜਟ ਨੂੰ 2 ਤੋਂ 3 ਫੀਸਦੀ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ 2012 ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਇਹ ਬਜਟ ਸਿਰਫ 1.4 ਫੀਸਦੀ ਤੱਕ ਹੀ ਵੱਧ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਗਿਆਰਵੀਂ ਪੰਜ ਸਾਲਾ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਹੈ ; ਪਬਲਿਕ-ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਾਂਝੀਦਾਰੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕਿਟ ਇਕਾਨੋਮੀ। ਮਤਲਬ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ ਰੁਖ ਹੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਰਾਹ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਪੈਸਾ ਲਿਆਉ ਤੇ ਸਿਹਤ ਪਾਉ। ਉਹ ਚਾਹੇ ਹਸਪਤਾਲ, ਨਰਸਿੰਗ ਹੋਮ ਜਾਂ ਕਲੀਨਿਕ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤ।
ਦਰਅਸਲ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਯੋਜਨਾਕਾਰ, ਸਿਹਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੋੜਦੇ। ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਇਕ ਵਾਧੂ, ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਦੇਣ ਵਾਲਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਦੇਣ ਲਈ ਸਿਹਤਮੰਦ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
(ਲੇਖਕ ਸਰਕਾਰੀ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਮੈਡੀਸਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਹਨ)
ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਬਜਟ ਘੱਟ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ, ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਖਰੀਦ ਵਿਚ ਹੈ। ਜਿੰਨਾਂ ਸਿਪਰੋਫਲੋਕਸਾਸਿਨ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ 92 ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ ਸੌ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਨਾਂ ਉਪਰ ਲਿਖਿਆ ਮੁੱਲ 520 ਰੁਪਏ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ, ਪੈਸੇ ਮੰਗਣੇ, ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਨਾ ਮਿਲਣਾ, ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਨਾ ਮਿਲਣਾ ਤੇ ਮਿਲ ਕੇ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਆਉਣਾ ਆਦਿ ਕੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲਾ ਸੱਦਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਵਧੀਆ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ?
ਕੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰ ਸਕਣਾ, ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਸੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ? ਜਾਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ-ਪਰੋਖੇ ਕਰਕੇ, ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਖੁਦ ਮੰਗ ਕਰਨ ਕਿ ਬੰਦ ਕਰੋ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ।
ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਨ ਲਈ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹਾਇਕ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਤਰੀਖ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਹਨ ਤੇ ਇਕ ਉਪਰ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਹੈ ਤੇ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਦਬਦਬਾ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਤੇ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਸਰਕਾਰੀ। ਨਰਸਿੰਗ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਾਂ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੈ। ਆਯੁਰਵੇਦਿਕ ਅਤੇ ਡੈਂਟਲ ਕਾਲਜਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 25 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਹਸਪਤਾਲ ਹਨ, ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਫੋਰਟਿਸ, ਅਪੋਲੋ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ, ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਮੈਕਸ ਹੈਲਥ ਕੇਅਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਮਦ ਕੈਂਸਰ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਉਨਾਂ ਦੇ ਸਰਵੇਖਣ ਮੁਤਾਬਕ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ, ਸੜਕ ਹਾਦਸਿਆਂ, ਕੈਂਸਰ ਅਤੇ ਸ਼ੂਗਰ ਰੋਗ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਕੋਪ ਹੈ। ਹੈਲਥ ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਇਹ ਅਦਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖਰਚ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈਲਥ ਇੰਸ਼ੋਰੈਂਸ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਟੈਸਟਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਵੀ ਨਿੱਜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰੋਲ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਵਪਾਰ ਬਣ ਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਥਾਓ ਕੇਅਰ, ਰੈਲੀਗੇਅਰ, ਲਾਲ ਪੈਥ ਆਦਿ।
ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਹੋਟਲਨੁਮਾ ਹਸਪਤਾਲ, ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਖਰਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਬੀਮਾ ਯੋਜਨਾਵਾਂ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨਾਂ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੇਤਾ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਹੀ ਦੌੜਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਯੁੱਗ ਵਿਚ, ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਖਾਰਿਜ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸਿਹਤ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਇਹੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ਕਿ ਤਕਨੀਕ ਨਿੱਜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੈ, ਸਿਹਤ ਸਨਅਤ ਕੋਲ। ਇਸ ਲਈ ਲਾਲਾਨੁਮਾ ਜੁੰਡਲੀ ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕੇ ਐਮ.ਆਰ.ਆਈ., ਸਕੈਨ, ਸਟੰਟ ਵਰਗੇ ਦਿਲ ਦੇ ਓਪਰੇਸ਼ਨ, ਗੋਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਸਮਾਨ ਵਿਚ ਖਰਚ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਾਏ ’ਤੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਆਪ ਕਰੋੜਾਂ ਕਮਾਉਦੀ ਹੈ।
ਪਰ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੋਕਾਂ ਲਈ? ਮੁੱਢਲੀ ਕੌਮੀ ਸਿਹਤ ਨੀਤੀ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸੀ। ਸੰਨ 2002 ਵਿਚ ਸੋਧੀ ਹੋਈ ਨੀਤੀ ਵਿਚ ਇਹ ਚੋਣਵੀਂ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਆ ਗਈ...ਏਡਜ਼, ਮਲੇਰੀਆ, ਟੀਬੀ, ਅਬਾਦੀ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ, ਬਸ। ਸੰਨ 2005 ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੈਸ਼ਨਲ ਰੂਰਲ ਹੈਲਥ ਮਿਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਇਕ ਨੁਕਾਤੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ। ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਅਤੇ 100 ਫੀਸਦੀ ਜਣੇਪਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚੋਂ ਕਰਵਾਉਣਾ।
ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਸਿਹਤ ਦੇ ਇਕ ਫੀਸਦੀ ਬਜਟ ਨੂੰ 2 ਤੋਂ 3 ਫੀਸਦੀ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ 2012 ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਇਹ ਬਜਟ ਸਿਰਫ 1.4 ਫੀਸਦੀ ਤੱਕ ਹੀ ਵੱਧ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਗਿਆਰਵੀਂ ਪੰਜ ਸਾਲਾ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਹੈ ; ਪਬਲਿਕ-ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਾਂਝੀਦਾਰੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕਿਟ ਇਕਾਨੋਮੀ। ਮਤਲਬ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ ਰੁਖ ਹੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਰਾਹ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਪੈਸਾ ਲਿਆਉ ਤੇ ਸਿਹਤ ਪਾਉ। ਉਹ ਚਾਹੇ ਹਸਪਤਾਲ, ਨਰਸਿੰਗ ਹੋਮ ਜਾਂ ਕਲੀਨਿਕ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤ।
ਦਰਅਸਲ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਯੋਜਨਾਕਾਰ, ਸਿਹਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੋੜਦੇ। ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਇਕ ਵਾਧੂ, ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਦੇਣ ਵਾਲਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਦੇਣ ਲਈ ਸਿਹਤਮੰਦ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
(ਲੇਖਕ ਸਰਕਾਰੀ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਮੈਡੀਸਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਹਨ)
Comments
ਹੈਲਥ ਲਾਈਨ
- ਕੋਰੋਨਾਵਾਇਰਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣੋ: ਉਪਜ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ - ਸ਼ੁੱਭਕਰਮਦੀਪ ਸਿੰਘ
- ਕੋਰੋਨਾ ਵਾਇਰਸ, ਇਕੱਲਾਪਣ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗ : ਕਾਰਣ ਅਤੇ ਨਿਵਾਰਣ
- ਕਰੋਨਾਵਾਇਰਸ:ਡਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ -ਡਾ. ਸ਼ਿਆਮ ਸੁੰਦਰ ਦੀਪਤੀ
- ਮਲੇਰੀਆ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ਲਈ ਹੋਈਏ ਜਾਗਰੂਕ -ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਬਰੜ੍ਹਵਾਲ’
- ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਬਾਲ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਸਰਾਭਾ - ਰਣਦੀਪ ਸੰਗਤਪੁਰਾ
- ਏਡਜ਼ ਤੋਂ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਹੀ ਬਚਾਅ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਹੈ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਸੀ-ਸੈਕਸ਼ਨ ਭਾਵ ਸਿਜੇਰੀਅਨ ਜਣੇਪਾ - ਗੋਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਢੀਂਡਸਾ
- ਕਲਮ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਹੱਕ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਓ -ਜਸਪਾਲ ਜੱਸੀ
- ਕੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ ? - ਜਗਸੀਰ ਸਿੰਘ ਟਿੱਬਾ
- ਕਈ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ : ਐਂਗਜ਼ਾਈਟੀ
- ਚੱਲ ਪਰਤ ਚਲੀਏ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਟਾਂਡਾ
- ਕਦੇ ਵਿਸਾਖੀ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਹਰ ਚੌਥਾ ਸ਼ੂਗਰ ਪੀੜਤ ਭਾਰਤੀ
- ਸਵਾਈਨ ਫਲੂ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ - ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੱਧੂ
- ਕੈਂਸਰ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ… -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ
- ਸਿਹਤ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਨਵੀਂ ਯੋਜਨਾ: ਜਨਮ ਸਾਥੀ ਯੋਜਨਾ
- ਸ਼ਹੀਦ ਕਿਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਮਹਿਲਕਲਾਂ ਦੀ ਮਨਾਈ 18ਵੀਂ ਬਰਸੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਮਾਹਿਲਪੁਰ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਾਇਰ ਬੀਬੀ ਬਲਵੰਤ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰੀ ਦਾ ਸਨਮਾਨ
- ਥੈਲਾਸੀਮੀਆ: ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਹੀ ਬਚਾਅ ਹੈ –ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ‘ਗੋਲਡਨ ਗੋਲ’ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ
- ਨਿਊ ਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦਾ 6 ਫਰਵਰੀ 2015 ਦਾ ਸੰਪਾਦਕੀ: ‘‘ਮੋਦੀ ਦੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ’’
- ਸਵਾਇਨ ਫਲੂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਬਚਾਓ
- ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਬਿਨ - ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਸਿਹਤ ਵਿਭਾਗ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿਹਤ ਯੋਜਨਾਵਾਂ-ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਏਡਜ਼: ਸਿਰਫ਼ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਹੀ ਇਲਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ੂਗਰ: ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਹੀ ਇਲਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਕੰਢੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਹੋਈ ਦੁੱਖਾਂ ’ਚ ਤਬਦੀਲ
- ਤਿੰਨ ਰੋਜ਼ਾ ਵਿੱਦਿਅਕ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਸਪੰਨ
- ਭਾਰਤ ਤੇ ਚੀਨ ਦਰਮਿਆਨ ਨਿੱਘੇ ਸਬੰਧ ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ - ਸੀਤਾਰਾਮ ਯੇਚੁਰੀ
- ਅੱਖਾਂ ਦਾਨ, ਮਹਾਨ ਦਾਨ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੈ ਮਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ –ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ
- ਤਨ ਮਨ ਰਹੇ ਤੰਦਰੁਸਤ -ਪਵਨ ਉੱਪਲ
- ਚਮੜੀ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ -ਡਾ. ਰਜਤ ਛਾਬੜਾ
- ਰਾਤ ਦੇ ਖਾਣੇ ਮਗਰੋਂ ਬੁਰਸ਼-ਡਾ. ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਸਰੀਨ
- ਲਾਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਮਿਰਗੀ -ਡਾ. ਸੁਮੇਸ਼ ਹਾਂਡਾ
- ਵਾਲ ਰੰਗਣ ਦਾ ਖਤਰਾ -ਡਾ. ਪ੍ਰਮੋਦ
- ਹੈਪਾਟਾਈਟਸ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ, ਬਚਾਅ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰਾਣ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ -ਡਾ. ਜਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗੁੰਬਰ
- ਮਨ ਨਾਲ ਬੇਰੁਖੀ -ਡਾ. ਟੀਐਲ ਚੋਪੜਾ
- ਔਲਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ’ਚ ਅੜਿੱਕਾ -ਡਾ. ਲਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮਾਂ ਉਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਇਲਾਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ - ਡਾ. ਜਗਮੇਲ ਸਿੰਘ ਭਾਠੂਆਂ
- ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਲਈ ਯੋਗ -ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ’ਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸਿਹਤ -ਡਾ. ਧਰਮਵੀਰ ਗਾਂਧੀ
- ਸਿਰਦਰਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਬ੍ਰੇਨ ਟਿਊਮਰ ਦਾ ਲੱਛਣ -ਡਾ. ਨਵੀਨ ਚਿਤਕਾਰਾ
- ਲੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਗੋਰੇਪਨ ਦੀਆਂ ਕਰੀਮਾਂ -ਡਾ. ਰਿਤੂ ਦੀਪਤੀ
- ਕੰਗਾਰੂ ਕੇਅਰ: ਨਵਜਾਤਾਂ ਲਈ ਵਰਦਾਨ -ਡਾ. ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਧਰੀ
- ਬਾਰਡਰ ਲਾਈਨ ਪਰਸਨੈਲਿਟੀ ਡਿਸਆਰਡਰ -ਡਾ. ਗੁਲਬਹਾਰ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ
- ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਯੂਰਿਕ ਐਸਿਡ 'ਤੇ ਰੱਖੋ ਨਜ਼ਰ -ਡਾ. ਦਿਲਬੰਸ ਸਿੰਘ ਪੰਧੇਰ
- ਯੂਰੀਨਰੀ ਬਲੈਡਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਕਰੋ ਬਚਾਅ -ਡਾ. ਰਘੁਵਿੰਦਰ
- ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਦੀ ਨਹੀਂ -ਡਾ. ਰਾਜਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ
- ਕੰਜਕਟੀਵਾਈਟਿਸ ਤੋਂ ਰਹੋ ਸਾਵਧਾਨ -ਡਾ. ਨਵਨੀਤ ਗਰਗ
- ਡਿਪਰੈਸ਼ਨ ਤੋਂ ਡਰੋ ਨਹੀਂ -ਡਾ. ਨਵੀਨ ਚਿਤਕਾਰਾ
- ਦਿਲ ਦੀ ਤੰਦਰੁਸਤੀ -ਡਾ. ਕਪਿਲ ਗੁਪਤਾ
- ਡਾਇਬਟੀਜ਼: ਸਿਹਤਮੰਦ ਕਿਵੇਂ ਰਹੀਏ -ਡਾ. ਐਸ ਪੀ ਐਸ ਗਰੋਵਰ
- ਸਾਇਨਸ ਦੇ ਵਾਰ ਕਰੋ ਬੇਕਾਰ -ਡਾ. ਸੰਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ
- ਸਰਵਾਈਕਲ : ਕਿਵੇਂ ਬਚੀਏ -ਡਾ. ਅਨਮੋਲ ਗੁਲਾਟੀ
- ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੇ ਯੋਗਾ -ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਪੇਟ ਦੀ ਇਨਫੈਕਸ਼ਨ -ਡਾ. ਅਮਿਤ ਸਿੰਗਲ
- ਨੀਮ-ਹਕੀਮ ਦੇ ਚੱਕਰ 'ਚ ਫਸ ਰਹੇ ਨੌਜਵਾਨ -ਡਾ. ਸ਼ਿਆਮ ਸੁੰਦਰ ਦੀਪਤੀ
- ਦੰਦ ਰਹਿਣ ਚਮਕਦੇ -ਡਾ. ਸਿੰਮੀ ਖਨੇਜਾ
- ਜਦ ਸਾਲ 40ਵਾਂ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ -ਡਾ. ਸੰਦੀਪ ਜੁਨੇਜਾ
- ਸੀ.ਓ.ਪੀ.ਡੀ. 'ਚ ਰੱਖੋ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ -ਡਾ. ਐੱਚ.ਜੇ. ਸਿੰਘ
- ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ 'ਚ ਕਿਲ ਮੁਹਾਸੇ -ਡਾ. ਰਜਤ ਛਾਬੜਾ
- ਟੀ.ਬੀ. ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ -ਡਾ. ਅਜੇ ਯਾਦਵ
- ਪ੍ਰੋਸਟੇਟ ਕੈਂਸਰ -ਡਾ. ਰਾਜੇਸ਼ ਅਗਰਵਾਲ
- ਸਿਹਤ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਗ਼ੁੱਸਾ -ਡਾ. ਸੁਮੇਸ਼ ਹਾਂਡਾ
- ਹਾਰਟ ਅਟੈਕ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚੀਏ?
- ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪੋਲ ਖੋਲਦੀ ਬਾਇਓਪਸੀ -ਡਾ. ਲਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ...ਜੇ ਹੋਵੇ ਟੈਨਸ਼ਨ -ਡਾ. ਸੰਦੀਪ ਗੋਇਲ
- ਯੋਗ ਨਾਲ ਪਾਓ ਦਹਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ -ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਬਣੋ ਬਿਹਤਰ ਮਾਪੇ -ਡਾ. ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਧਰੀ
- ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ -ਡਾ. ਸ਼ਿਆਮ ਸੁੰਦਰ ਦੀਪਤੀ
- ਸਿਜ਼ੇਰੀਅਨ: ਕਿੱਥੇ ਖੜੇ ਅਸੀਂ -ਡਾ. ਸੋਨੀਆ ਕੰਬੋਜ
- ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਤੇ ਕਿਡਨੀ ਰੋਗ -ਡਾ. ਸੋਨੀਆ ਕੰਬੋਜ
maninder
very right. but who cares.